MARCH 2022
SANSKRIT ENTIRE
प्रथम: विभाग:-सुगमसंस्कृतम्
1. (अ) चित्रं दृष्ट्वा नामानि लिखत। (5 त: 4)
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(आ) सड्ख्या: अक्षैै:/अडकैः लिखत। (3 त: 2)
(1) ४९ (2) षट्सप्तति: (3)
(इ) समय-स्तम्भमेलनं कुरुत।
‘अ’ ‘आ’
(1) सार्ध-नववादनम् १:00
(2) पादोन-त्रिवादनम् ५.१५
(3) सपाद-पञ्चवादनम् ९.३०
(4) एकवादनम् २.४५
उतर (अ)
(1) मृदुमुद्रा (2) भर्जयति
(3) मधुरा (4) रवाङ्कवम्
(5) ओदनम्
(आ) (1) नवचन्यारिंशत्, (2) ७६, (3) दश
(इ)
‘अ’ ‘आ’
(1) सार्ध-नववादनम् ९:३०
(2) पादोन-त्रिवादनम् २.8५
(3) सपाद-पक्चवादनम् ५.१५
(4) एकवादनम् १.00
द्वितीय: विभाग: – गद्यं
2. (अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।
अस्ति एकं चम्पकं नाम अरण्यम्। अरण्ये चित्राड्गो नाम मृगः एकाक्षो नाम काकश्च स्नेहेन निवसतः स्म। एकदा चित्राड्गः वने भ्रमन् केनापि शृगालेन अवलोकितः। क्षुद्रबुद्धि: नाम स: शृगालः स्वार्थहेतुना मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्। अस्तड्गते सवितरि क्षुद्रबुद्धि: मृगेण सह मृगस्य निवासस्थानं गतः। मृगशृगालौ दृष्ट्वा काकोऽवदत्, “सखे, चित्राड्ग ! कोऽयं द्वितीयः?” मृग: अब्रूत, “जम्बूकोऽयम्। अस्मत्सख्यम् इच्छति।” काक: उपादिशत्, “अकस्मादागन्तुना सह मित्रता न युक्ता।” तदाकण्ण्य जम्बूकः सकोपम् आह, “मृगस्य प्रथम दर्शने भवानपि अपरिचितः एव आसीत्। यथायं मृगः मम बन्धु: तथा भवानपि।” मृगः अब्रवीत्, “अलं विवादेन। वयं सर्वे आनन्देन एकत्र निवसामः।” काकेनोक्तम् “एवमस्तु।”
किज्चित्कालानन्तरं शृगालः मृगम् अवदत्, ‘वनेऽस्मिन् एकं सस्यपूर्णक्षेत्रमस्ति। दर्शयामि त्वाम्।’ तथा कृते मृगः प्रत्यहं तत्र गत्वा सस्यम् अखादत्। तद् दृष्ट्वा एकस्मिन् दिने क्षेत्रपतिना पाशः योजितः। तत्रागतः मृगः पाशैर्बद्धः। स: अचिन्तयत्, “इदार्नी मित्राण्येव शरणं मम।” दूरात् तत् पश्यन् जम्बूकः मनसि आनन्दितः।
(1) अवबोधनम्। (4 त: 3)
(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।
शृगालः मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत् यत: …………………..
(1) तस्य मृगे प्रीति: आसीत् । (2) तस्य स्वार्थेतेतु: आसीत्।
(ख) कः कं वदति ?
“दर्शयामि त्वाम्”
(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।
अरण्ये कौ निवसतः स्म ?
(घ) अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।
जम्बूकः सकोपम् आह।
(2) शब्दज्ञानम्। (3 त: 2)
(क) गद्यांशात् 2 पूर्वकालवाचक-धातुसाधित-त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत।
(ख) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।
क्षेत्रपतिना पाश: योजितः।
(ग) लकारं लिखत। मृग: अब्रूत, “जम्बूकोऽयम्।”
(3) पृथक्करणम्।
क्रमेण योजयत।
(1) काकस्य उपदेशः।
(2) मृगकाकशृगालानाम् एकत्र निवासः।
(3) शृगालस्य मृगेण सह मित्रता।
(4) मृगकाकयो: स्नेहेन निवास:।
(आ) गद्यांशं पक्ति निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।
अर्णव: – (तथेति उक्त्वा पाकगृहात् तण्डुलान् आनयति।) स्वीकरोतु, भवान्।
पिता – अधुना इमं तण्डुलं विभज।
अर्णव: – तात, कियान् लघुः अस्ति एषः। पश्यतु, एतस्य भागद्वयं यथाकथमपि कृतं मया।
पिता – इतोऽपि लघुतर: भागः कर्तुं शक्यते वा ?
अर्णव: – यदि क्रियते तर्हि चूर्णं भवेत् तस्य।
पिता – सम्यग् उक्तं त्वया। यत्र एतद् विभाजनं समाप्यते, यस्मात् सूक्ष्मतर: भाग: प्राप्तुं न शक्यते स: एव परमः अणुः।
अर्णवः – द्रव्यस्य अन्तिमः घटकः मूलं तत्त्वं च परमाणुः सत्यं खलु ?
पिता – सत्यम्। अयं खलु कणादमहर्षेः सिद्धान्त। अपि जानासि? परमाणुः द्रव्यस्य मूलकारणम् इति तेन महर्षिणा प्रतिपादितम्। तदपि प्राय: खिस्तपूर्वं पन्वमे षष्ठे वा शतके।
अर्णव: – तात, महर्षिणा कणादेन किं किम् उक्तं परमाणु विषये? वयं तु केवलं तस्य महाभागस्य नामधेयम् एव जानीम:।
पिता – कणादमुनिना प्रतिपादितम्-परमाणुः अतीन्द्रियः, सूक्ष्मः, निरवयवः, नित्यः, स्वयं व्यावर्तकः च। ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति स्वग्रन्थे तेन परमाणोः व्याख्या कृता।
(1) अवबोधनम्। (4 त: 3)
(क) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।
(1) अणुभ्य:
परमाणवः।
(2) तेन
व्याख्या कृता।
(सूक्ष्मतरा:/स्थूलतरा:)
(परमाणो:/त्रिकोणस्य)
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।
परमाणुसिद्धान्तः केन महर्षिणा कथित:?
(ग) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।
अर्णव: पाकगृहात् मोदकान् आनयति।
(घ) एष: गद्यांशः कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
(2) शब्दज्ञानम् (3 त: 2)
(क) गद्यांशात् 2 तृतीया विभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।
(ख) गद्यांशात् विशेषणं चित्वा लिखत।
(1)
घटक:1
(2)
तत्त्वम्।
(ग) पूर्वपदं लिखत।
(1) इतो 5 पि अपि।
(2) तथेति इति।
(3) पृथक्करणम्।
जालरेखाचित्रं पूरयत।
(इ) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत। (2 त: 1)
(1) वैखानस: – (राजानम् अवरुध्य) राजन्! आश्रममृगोऽयं, न हन्तव्य:, न हन्तव्यः। आशु प्रतिसंहर सायकम्। राज्ञां शस्त्रम् आर्तत्राणाय भवति न तु अनागसि प्रहर्तुम्।
दुष्यन्तः – प्रतिसंहत एषः सायकः। (यथोक्तं करोति)
वैखानस: – राजन् ! समिदाहरणाय प्रस्थिताः वयम् । एष खलु कण्वस्य कुलपते : अनुमालिनीतीरमाश्रमो दृश्यते। प्रविश्य प्रतिगृहाताम् आतिथेय: सत्कारः।
(2) रदनिका – एहि वत्स! शकटिकया क्रीडाव:।
दारक: – (सकरुणम्) रदनिके! किं मम एतया मृत्तिकाशकटिकया; तामेव सौवर्णशकटिकां देहि।
रदनिका – (सनिर्वेद नि:श्वस्य) जात! कुतोऽस्माकं सुवर्णव्यवहार:? तातस्य पुनरपि ऋद्धया सुवर्णशकटिकया क्रीडिष्यसि।
(इ) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत। (2 त: 1)
(1) धरित्र्या: उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः किं किम् अकरोत् ?
(2) शङ्करेण संन्यासार्थं कथम् अनुमति: लब्धा ?
उत्तर 2. (अ) (1) (क) शृगाल मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत् यतः तस्य स्वार्थहेतु: आसीत्।
(ख) शृगाल: मृंगं वदति।
(ग) अरण्ये मृगशृगालौ निवसत: स्म।
(घ) शृगाल: सकोपम् आह।
(2) (क) पूर्वकालंचावक – धातुसाधित – त्वान्त – अव्यये-
(i) दृष्ट्वा,
(ii) गत्वा
(ख) केन पाशः योजित:?
(ग) अब्रूत-लड्लकारः।
(3) (1) मृगकाकयो: स्नेहेन निवासः।
(2) शृगालस्य मृगेण सह मित्रता।
(3) काकस्यउपदेशः।
(4) मृगकाकशृगालानाम् एकत्र निवासः।
(आ) (1) (क) (1) अणुभ्य: सूक्ष्मतरा: परमाणव:।
(2) तेन परमाणो: व्याख्या कृता।
(ख) परमाणुसिद्धान्तः कणादेन महर्षिणा कथित:।
(ग) अर्णव: पाकगृहात् मोदकान् आनयति सत्यम।
(घ) एष: गद्यांशः ‘स एव परमाणु:’ इत्यस्मात् पाठात् उद्धृत:।
(2) (क) तृतीया विभक्त्यन्तपदे- (i) त्वया, (ii) तेन, (iii) महर्षिणा, (iv) कणादेन, (v) कणादमुनिना।
(ख) (i) अन्तिम: घटक:।
(ii) मूलं तत्त्वम्।
(ग) (i) इतो पि इत: + अपि।
(ii) तथेति तथा + इति।
(3)
(इ) (1) Vaikhānasa – (Obstructing the king) : O master this is hermitage deer. It is not right to kill it. It should not be hunted withhold the arrow at once. King’s weapon is meant for protection of distressed folk; and not for assaulting innocent beings.
Dushyanta – Here, I have withheld the arrow. (He does, as promised.)
Vaikhānasa – Master, we are proceeding to fetch fuel-sticks. The hermitage, being seen close by, on the bank of Malini river is of sage Kañva, the chancellor. You may visit it and accept hospitality.
वैखानस – (राजाला थांबवून) हे राजा ! हे आश्रमातील (निष्पाप) हरणि आहे. (याचा वध केला जाऊ नये) याला मारु नये.
बाण त्वरित मागे घ्यावा. रजांचे शस्त्र हे त्रासलेल्या लोकांच्या सरंक्षणासाठी आहे, निष्यापांवर प्रहार करण्यासाठी नन्हे. (सांगितल्याप्रमाणे करतो.)
दुष्यंत – हा बाण मागे घेतला आहे. (सांगितल्याप्रमाणे करतो.)
वैखानस – हे राजा! आम्ही यज्ञाकरिता समिधा गोळा करण्यासाठी निघालो आहोत. हा कुलपती कण्वांचा मालिनी तीरावरील आश्रम दिसतो आहे. येथे प्रवेश करून अतिथियोग्य सत्काराचा लाभ घ्या.
(2) Radanika
- O child, come, let us play with this cart.
Son
- (Crying) O Radankka, what is the use of this earthen cart to me ? Give me the same golden cart.
Radanika – (after sighing sadly), boy, what a association do we have, with gold? If your father becomes rich again, then you will play with golden cart.
रदनिका
- ये बाळा! आपण गाडीबरोबर खेळूया.
बाल
रदनिका
- (व्याकूळ होऊन), रदनिके! का बर मला ही मातीची गाडी (देत आहेस) ? मला तीन सोन्याची गाडी दे.
- (दु:खाने नि:श्वास टाकत) अरे बाठा ! (आता) आपले कोठे सोन्याचे व्यवहार (असणार) ? जेव्हा तुझे वडील (पुन्हा) श्रीमंत होतील तेव्हा सोन्याच्या गाडीने खेळशीत. (स्वतःला)
(इ) (1) The king पृथुवैन्य listened to the advice of mother earth and acted accordingly with the cooperation of his subjects. He did all the things necessary to boost agriculture such as constructing dams on the rivers and rain water harvesting. He made efforts to make the soil more fertile. He made best quality seeds available. For the farmers. For that he collected and classified and processed the seeds. When these things were done and farmers sowed the selected and best quality seeds, the harvest was good. Farmers became happy.
आद्यकृषक: पृथुवैन्यः हा पाठ म्हणजे पृथु राजाच्या कृषिविषयक कार्याचा प्रारंभ व त्याचा विकास याचा इतिहास स्पष्ट करणारी आख्यायिका आहे.
राजाने नदीचा मार्ग अडविला व ते पाणी कृषिकार्यासाठी उपयोगात आणले. पावसाच्या पाण्याचा संचन करून पाण्याचे व्यवस्थापन केले. जमिनीला सुपीक करण्यासाठी राजाने विशेष प्रयत्न केले. नंतर लोकांनी धान्याच्या बिया पेरल्या. राजाने सुद्धा विविध प्रकारची बी-बियाणे गोळ्ठ करून, त्याचे संस्करण केले व प्रयत्नपूर्वक त्याची पेरणी केली. पाऊस झाल्यानंतर धान्यांत अंकुर फुटला. राजाच्या परिश्रमामुळे धान्यलाभ झाला व सगळी प्रजा अतिशय आनंदित झाली.
(2) Once, when Shankara went to Purna river. For bathing, a crocodile seized his leg. He cried aloud : “O mother, save me !” Hearing his waiting, mother started weeping. Then, Shankara pitifully said, “Mother, my wish to renunciation, will now remain unfullfilled and I shall die. So atleast now permit me to take renunciation.’ Aryamba helplessly but against her wish said, “Let it be as you wish. Take renunication! I give you my consent. A miracle happened. The crocoline instantly released his leg. In this way, Shankara got mother’s permission.
आदिशङ्कराचार्य: या पाठामध्ये शंकराचार्यांच्या जीवनातील दोन प्रसंग उद्धृत करण्यात आले आहेत. पहिल्या प्रसंगात, एका अटळ परिस्थितीत सापडले असताना, संन्यासी बनू इच्छिणान्या शंकराचार्यांना त्यांची मामा कशी अनुमती देते, याचे वर्णन आले आहे.
एकदा शंकर स्नान करत असताना अनपेक्षितपणे एका मगरीने त्यांचा पाय एकडलात्र वेदना असहा झाल्याने शंकर जोरात होरडू लागले. नेक्हा त्यांची आई आर्याबा तिथे पोहोचली. पशा अदयनीय अवस्थेत शंकराला रडताना पाहून त्याची आई सुद्धा गांगरून गेली.
हा अनावस्था प्रसंग म्हणजे आयुष्याचा शेवट अशी शंकराची समजूत झाली व त्याने संन्यासी होण्याची अतृप्त इच्छा आईकडे बोलून दाखविली. हतवल झालेल्या आबिने मनात नसतानाही ही शंकराची शेवटची इच्छा मानून, संन्यास घेण्यासाठी अनुमती दिली.
- (अ) पद्यांशं पक्वित्व निर्दिष्टा: कृती: कुरुत। (5 त: 4)
विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम्
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरु:।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम्
विद्या राजसु पूज्यते न तु धनं विद्याविहीन: पशु:।।
घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम्।
येन केन प्रकारेण प्रसिद्ध: पुरुषो भवेत्।।
यथैव सकला नद्यः प्रविशन्ति महोदधिम्
तथा मानवताधर्मं सर्वे धर्मा: समाश्रिताः।।
(1) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टे कृती कुरुत। (3 त: 2)
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।
नर: किं छिन्द्यात् ?
(ख) विशेषण-विशेष्ययोः मेलनं कुरुत।
अ
आ
(1) सर्वे
नद्य:
(2) सकला:
पुरुष:
धर्मा:
(ग) पूर्वपदं/उत्तरपदं लिखत।
(1) पुरुषो भवेत् + भवेत्।
(2) कुर्याद्रासभरोहणम् = कुर्यात् +
(2) जालरेखाचित्रं पूरयत।
(आ) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत। (2 त: 1)
(1) ‘यथा चतुर्भि: कनकं परीक्ष्यते ‘……….’ , इति श्लोकस्य स्पष्टीकरणं लिखत।
(2) ‘कंसं जघान कृष्णः
(इ) पद्ये शुद्धे पूर्णो च लिखत। (क, ख त: 1 , ग, घ त: 1)
(1) (क) रथस्यैक
अथवा
(ख) रामाभिषेके ठठं ठ:।।
(2) (ग) वैद्यराज ………….. धनानि च।।
अथवा
(घ) यत्र विद्वज्जनो द्रुमायते।।
(ई) अन्वयं पूरयत।
ध्वनि: न (प्रजायता)।
(उ) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत। (3 तः 2)
(1) मनुजा वाचनेनैव बोधन्ते विषयान् बहून्। दक्षा भवन्ति कार्येषु वाचनेन बहुश्रुताः।।
(2) शीलं सद्गुणसम्पत्तिः ज्ञानं विज्ञानमेव च। उत्साहो वर्धते येन वाचनं तद् हितावहम्।।
(3) सर्वं व्याप्नोति सलिलं शर्करा लवणं यथा। एवं मानवताधर्मो धर्मान् व्याप्नोति सर्वथा।।
उत्तर 3. (अ) (1) (क) नरः पटं छिन्द्यात्।
(ख) अ आ
(1) सर्वे धर्मा:
(2) सकला: नद्य:
(ग) (1) पुरुषो भवेत् = पुरुष: + भवेत्।
(2)
(2) कुर्याद्रासभरोहणम् कुर्यात् + रासभरोहणम् ।
(अ) (1) In order to test the genuineness of gold, they ruh it against the testing stone cut it; heat it or proud it. Similarly whether a man is good or not is tested by his education, character, virtues and work or achievements. The illustration of gold implies that a good human being is as valuable as gold.
च्प्रमाणे सोन्याची परीक्षा (पारख) घासणे, छेदन करणे (तोडणे), तापविणे व (हातीडीने) ठोकणे, (या) चार प्रकारांनी होते. त्याप्रमाणे, ज्ञान, चारित्र, सद्गुण व कर्म या चार प्रकारांनी मनुष्याची परीक्षा होते. स्पष्टीकरणसेन्याची चकाकी तपासण्याकरिता त्याला घासावे लागते, ते काळे पडते का हे पाहण्याकरिता त्याला तापवावे लागते, त्कचा चिवटपणा पाहण्याकरिता त्याला तोडावे लागते व हातोड्याने ठोकून त्याचा मऊपणा हा गुण कसाला लागतो. देडक्यात, सोन्याची शुद्धता सिद्ध करण्यासाठी त्याला चार कसोट्या लावतात. त्याप्रमाणे मनुष्य ज्ञानी, सदाचरणी व गुणी रहुन त्याचा चांगुलपणा सिद्ध करतो.
(2) This verse is an example of अन्तरालाप. At the outslet we see only four questions but in the second reading we realise that the answer of the question is hidden in the question e.g., कं संबषान कषष्ण: (Whom did Krishna kill?) We get the answer by joining the first letter of the second word with the first word of the question. (कंस)।
कफले कोणाला मारले? (कंस), शीतल वाहणारी गंगा कोणती आहे? (काशीक्षेत्रात वाहणारी). बायकोचे पोषण करष्धात कोण मग्न असतात ? (केदारपोषणरत) कोणत्या बलवानाला थंडी बाधत नाही ? (बंबलवंत-कांबळे धारण करफम्या) स्पष्टीकरण-हे अन्तरालापाचे उदाहरण आहे.
वेचे श्लोकात विचारलेल्या चार प्रश्नांची उत्तरेही तिथेच दडली आहेत. शब्दालंकारावर आधारित असा हा श्लोक आहे. कहह्द अक्षरांना जोडल्यास अथवा विभाजित केल्यास विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे मिळ शकतात, ज्याप्रमाणे.
- के संजघान ‘कृष्ण म्हणजे, कृष्णाने कोणाला ठार मारले? येथे, प्रथम चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास ‘कंस’ असे योग्य उत्तर मिळते.
- ‘का शीतलवाहिनी गंगा ? शीतल वाहणारी गंगा नदी कोणती? दुसन्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास काशी म्हणजे काशीक्षेत्र असे उत्तर मिळते. याचा अर्थ, काशी क्षेत्रात वाहणारी गंगा शीतल आहे.
- बायकोचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात ? तिसन्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास केदार (शेत) असे उत्तर मिळते. येथे केदारपोषारत याचा अर्थ शेतकरी असा होतो.
- कोणत्या बलवानास थंडी बाधत नाही? येथेही, चौथ्या चरणातील तीन अक्षरे जोडल्यास कम्बलवन्त असा शब्द म्हणजेच उत्तर मिळते, त्याचा अर्थ, कांबळे धारण करणान्या बलवानास थंडी वाजत नाही.
(इ) पद्ये शुद्धे पूर्णो च लिखत। (क, ख तः 1 , ग, घ त: 1)
(1) (क) रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगा: निरालम्बो मार्गश्चरणविकल: सारथिरपि। रविर्यात्येवान्त प्रतिदिनमपारस्य नभस: क्रियासिद्धि: सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे।।
अथवा
(ख) रामाभिषेके जलमाहरन्त्या हस्तात् सृतो हेमघटो युवत्याः।
सोपानमार्गेण करोति शब्दं ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः।।
(2) (ग) वैद्यराज नमस्तुभयं यमराज सहोदर।
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च।।
अथवा
(घ) यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्प धीरपि।
निरस्तपादपे देशे पुरण्डोऽपि द्रुमायते।।
(ई) उत्तमः अतिवक्ता न स्यात् अधमः बहु भाषते। यादृक् कांस्ये (ध्वनि:) प्रजायते तादृक् ध्वनिः सुवर्णे न (प्रजायते)
(3) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत। (3 त: 2)
(1) It is only by reading that men get the knowledge of many things/subjects. They became scholars by reading. They become experts in various fields of work.
ते वाचन हितावह आहे, ज्यामुळे मनुष्याचे चारित्र, सद्गुणरूपी संपत्ती, ज्ञान, विशेष आकलन व उत्साह (यांचे) संवर्धन होते.
(2) The reading that increases wealth of good qualities, knowledge, enthusiasm and develops character is beneficial.
केवळ वाचनाने लोकांना अनेक विषयांचे आकलन होते. (लोक) वाचनामुळे (त्यांच्या) कार्यात दक्ष व सुविद्य होतात.
(3) Just as sugar or salt occupies (blends the entire water, in the same way, the religion of humanity encompasses all the religions in every (possible) way.
ज्याप्रमाणे पाणी हे गोड, खारट (या चवी) सर्व व्यापते त्याप्रमाणे-मानवता धर्मांना सर्व प्रकारे व्यापून राहते.
चतुर्थ: विभाग:-लेखनकौशलम्
- (अ) धातूनाम् अव्ययानां च विशिष्टविभक्ते: उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माण कुरुत। (6 तः 4)
(क) विना
(ख) नम:
(ग) अध:
(घ) याच् (आ. प.)
(च) कथ् (उ. प.)
(छ) प्रति + श्रु (प. प. )
अथवा
संस्कृतानुवादं कुरुत। (6 त: 4)
(1) कार्यक्रम कधी सुरू होईल ?
कार्यक्रम कब शुरू होगा ?
When will the programme start?
(2) काळे मेघ पाऊस पाडतात.
काले मेघ पानी बरसाते हैं।
Black clouds shower rain.
(3) सैनिक देशाचे रक्षा करतो.
सैनिक देश की रक्षा करता है।
A soldier protects the nation.
(4) तुझया भावाचे नाव सांग.
तुम्हारे भाई का नाम बताओ।
Tell your brother’s name.
(5) मी मैदानावर खेळतो.
मैं मैदान में खेलता हूँ।
I play on the ground.
(6) महाराष्ट्रात गोदावरी नावाची प्रसिद्ध नदी आहे.
महाराष्ट्र में गोदावरी नाम की प्रसिद्ध नदी है।
Godavari is a famous river in Maharashtra.
(आ) 5-7 वाक्यात्मकं निबंधं लिखत। (3 त: 1)
(1) मम प्रिया भाषा।
(2) मम प्रिय: नेता।
(3) मम प्रिय: उत्सव:।
अथवा
साहाय्यक-शब्दानाम् आधारेण 5-7 वाक्यात्मकं चित्रवर्णनं कुरुत।
(मङ्जूषा—आरोहति, अवरोहति, पठति, उपविशति, वहति, विक्रीणीते, भ्रम तिष्ठति)
उत्तर 4. (अ)
(क) विना
- जलेन विना जीवनम् अशक्यम्।
(ख) नम:
- गणेशाय नमः।
(ग) अध:
- वृक्षस्य अधः।
(घ) याच् (आ. प.) – धनिक: बीरबलं साहाय्यं याचते।
(च) कथ् (उ. प.) – माता बालकाय कथां कथयति।
(छ) प्रति + श्रु (प. प. ) – शङ्करः मात्रे यदा त्वं स्मरिष्यसि तदा एव त्वत्समीपम् आगमिष्यामि इति प्रत्यशृणोत
(1) कार्यक्रम कदा प्रारभ्यते ?
(2) कृष्णा: मेघा: पर्जन्यं वर्षन्ति।
(3) सैनिक: देशं रक्षति।
(4) तव भ्रातु: नाम कथय।
(5) अहं क्रीडाङ्गणे क्रीडामि।
(6) मह्यराष्ट्र गोदावरी नाम्ना प्रसिद्धा नदी अस्ति।
(आ)
(1) मम प्रिया भाषा
यद्यपि मराठीभाषा मम मातृभाषा अक्ति तथापि संस्कृतभाषा एवं मम् प्रिय भाषा। संस्कृतभाषा सरसा सरला च। अष्टम्यां कक्षायां प्रवच्या: अध्ययनं शालायां प्रारब्धम्। मया नैकानि मधुराणि स्तोत्राणि कण्ठस्थीकृतानि। संस्कृतभाषा न केवलं प्राचीना अपि तु समुद्धा। संस्कृतभाषायां बहूनि गेयानि मधुराणि च सुभाषितानि। तथैव नैके शास्त्रीया: ग्रन्था: अपि सन्ति ।
परदेशीया: अपि अस्या: अध्ययनार्थं अत्र आगच्छन्ति संगणकेषु अपि संस्कृतभाषा उपयुक्ता भवेत् इति मन्यते।
(2) मम प्रिय: नेता
Refer to SSC Paper March 2023, Answer 4. (आ) (1).
(3) मम प्रिय: उत्सव:
भारतेषु विविधा: उत्सवा: प्रचलन्ति। तत्र दीपोत्सवः मम प्रियः उत्सवः। एष: उत्सवः अश्विनमासस्य वद्यपक्षस्य द्वादश्रीतः कार्तिकमासे शुक्लपक्षस्य द्वितीयां पर्यन्नं प्रचलति।
एवस्मिन उत्सवे सर्वत्र दीपानाम् आवलय: मिष्टान्नभोजनं नूतनवस्त्राणां परिधारणं च भवति। रड्गावलिभि: ग्रहाणि अन्नक्कुर्वन्ति। बाला: स्फोटकान् स्फोटयन्नि। एवम् एषः उत्सवः हर्षोत्सवः खलु। ननु उत्सवप्रियाः हि मानवाः।
अथवा
चित्रवर्णनम्
Refer to SSC Paper March 2023, Answer 4. (आ) अथवा।
पज्चमः विभाग:-भाषाभ्यास:
5. (अ) तालिकापूर्ति कुरुत।
(1) नामतालिका (6 त: 4)
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | विभक्ति: |
| दिश: | ……………….. | ……………….. | षष्ठी |
| ………………… | ……………….. | जन्मभ्य: | चतुर्थी |
| ……………….. | माले | ………………. | प्रथमा |
(2) सर्वनामतालिका। (6 त: 4)
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | विभक्ति: |
| त्वया | . ……. | ……………… | तृतीया |
| …………. | भवतो: | ………………. | सप्तमी |
| ……….. | का: | द्वितीया |
(3) क्रियापदतालिका। (6 त: 4)
| लकार: | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | पुरुष: |
| तह् | ………………. | ……………….. | अखादन् | प्रथम: |
| होट | कुरु | ………………. | ……………….. | मध्यम: |
| हृद् | -………….. | रचयिष्याव: | ……………….. | उत्तम: |
(4) धातुसाधित-विशेषण-तालिका। (6 तः 4)
| धातु: | क्त | क्तवतु | कृत्या: | शतृ/शानच् |
| ज्ञा (9 प.प.) | ………………. | ज्ञातवान् | ……………….. | जानन् |
| पत् ( 1 प.प. ) | पतित: | ………………. | पतनीय: | ………………. |
| प्रच्छ्-पृच्छ् (6 प.प.) | ……………….. | ……………….. | प्रष्टव्य: | पृच्छन् |
(आ) निर्दिष्टा: कृती: कुरुत। (4 त: 3)
(1) योग्यं रूपं लिखित्वा रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत। (5 त: 3 )
(क) (3) महिला: जलमाहतुं गच्छन्ति। (सङ्ख्यावाचकम्)
(ख) पौषमास: संवत्सरस्य …………………….. (10) मास:। (क्रमवाचकम्)
(ग) अहम् एकं पाठं …………………. (2) सम्यक् पठामि। (आवृत्तिवाचकम्)
(घ) भवने मम गृहं …………………. (7) तले वर्तते। (क्रमवाचकम्)
(च) अस्माकं कुटुम्बं संवत्सरस्य ………………… (1) पर्यटनार्थं गच्छति। (आवृत्तिवाचकम्)
(2) समासानां तालिकापूर्ति कुरुत। ( 5 तः 3 )
| समस्तपदम | विग्रह: | समासनाम | |
| (क) | निद्रामग्न: | ………………. | सप्तमी-तत्पुरुष: |
| (ख) | हस्तस्थम् | हस्ते तिष्ठति इति। | ……………….. |
| (ग) | अनावश्यकम | ……………….. | नज्-तत्पुरुषः। |
| (घ) | ………………. | विविधानि बीजानि। | कर्मधारयः। |
| (च) | प्रतिदिनम् | दिने दिने | ………………. |
(3) समानार्थकशब्दान्/विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत। (5 त: 3 )
(क) नदी …………………………
(ख) स्तुति: …………………………
(ग) तुरग: …………………………
(घ) उपकारकम् …………………………
(च) शीघ्रम् …………………………
(4) सूचनानुसारं कृतीः कुरुत। ( 5 त: 3)
(क) तयोः विवादं श्रुत्वा सुदासो व्यमृशत्। (पूर्वकालवाचक-त्वान्त-अव्ययं निष्कासयत।)
(ख) राक्षसेभ्य: जनकस्य सुतां हत्वा पुरीं ययौ। (वाक्यं लड्लकारे परिवर्तयत।)
(ग) त्वं प्रयत्नेन कृषिकार्यं करोषि। (‘त्व’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत।)
(घ) अन्धकारः नश्यति। (सूर्यः) (गिजन्तं कुरुत)
(च) अहं वाणिज्यशाखाया: स्नातक:। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तर 5. (अ) (1) नामतालिका
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | विभक्ति: |
| दिश: | दिशो: | दिशाम् | षष्ठी |
| जन्माय | जन्माभ्याम् | जन्मभ्य: | चतुर्थी |
| माला | माले | माला: | प्रथमा |
(2) सर्वनामतालिका। (6 त: 4)
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | विभक्ति: |
| त्वया | युवाभ्याम् | युष्माभि: | तृतीया |
| भवति | भवतो: | भवत्सु | सप्तमी |
| काम् | माळे | का: | द्वितीया |
(3) क्रियापदतालिका। (6 त: 4)
| लकार: | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | पुरुष: |
| लड् | अखादत् | अखादताम् | अखादन् | प्रथम: |
| लोट् | कुरु | कुरुतम् | कुरुत | मध्यम: |
| लृट् | रचयिष्यामि | रचयिष्याव: | रचयिष्याम: | उत्तम: |
(4)
धातुसाधित-विशेषण-तालिका। (6 त: 4)
| धातु: | क्त | क्तवतु | कृत्याः | शतृ शानच् |
| ज्ञा ( 9 प.प.) | ज्ञातः | ज्ञातवान् | ज्ञातव्य: | जानन् |
| पत् ( 1 प.प.) | पतितः | पतितवान् | पतनीय: | पतन् |
| प्रच्छ्-पृच्छ् ( 6 प.प.) | पृष्ट: | पृष्टवान् | प्रष्टव्यः | पृच्छन् |
(आ) (1) (क) तिस्रस्त्र: महिलाः जलमाहतुं गच्छन्ति।
(ख) पौषमास: संवत्सरस्य दशमः मासः।
(ग) अहम् एकं पाठं द्विवारं सम्यक् पठामि।
(घ) भवने मम गृहं सप्तमे तले वर्तते।
(च) अस्माकं कुटुम्बं संवत्सरस्य एकवारं पर्यटनार्थं गच्छति।
(2) समासानां तालिकापूर्ति कुरुत-
| समस्तपदम | विग्रह: | समासनाम | |
| (क) | निद्रामग्न: | निद्रायांमग्न | सप्तमी-तत्पुरुष: |
| (ख) | हस्तस्थम् | हस्ते तिष्ठति इति | उपपद-तत्पुरुष: |
| (ग) | अनावश्यकम | न आवश्यकम् | नज्-तत्पुरुष: |
| (घ) | विविधबीजानि | विविधानि बीजानि | कर्मधारय: |
| (च) | प्रतिदिनम् | दिने दिने | अव्ययीभाव: |
(3) (क) नदी तटिनी।
(ख) स्तुति: निन्दा।
(ग) तुरगः = अश्वः।
(घ) उपकारकम् अपकारकम् ।
(च) शीघ्रम् = क्षिप्रम् ।
(4) (क) सुदासः तयोः विवादम् अशृणोत् त्यमृशत् च।
(ख) राक्षसेभ्य: जनकस्य सुतां (हत्वा) पुरीम् अयात्।
(ग) भवान् प्रयत्नेन कृषिकार्यं करोति।
(घ) सूर्यः अन्धकारं नाशयति।
(च) वयं वाणिज्यशाखाया: स्नातकाः।
षष्ठ: विभाग:-अपठितम्
5. (अ) गद्यांशं पठित्वा कृती: कुरुत। (6 त: 4)
अस्ति हेमप्रियः नाम भूप:। स: स्वनगरीम् आगतान् मुनिवरान् समुचितेन आतिथ्येन सर्वदा सन्तोषयति स्म। नृपस्य तस्य एकः एव दोषः। धनलुब्धः स: धनेन विना सर्वं तृणाय मन्यते स्म। एकदा कश्चन मुनिः हेमप्रियस्य प्रासादम् आगच्छति। नृपतिः तस्य मुनेः सत्कारं करोति। तुष्टः मुनिः गदति, ” भूपते, तव आतिथ्येन प्रसन्नः अस्मि। अभीष्टं वरं वरयस्व” इति। लोभाविष्ट: नृपति: भाषते, “मुने, सुवर्णं मम अतीव प्रियम्। यद् यद् हस्तेन स्पृशामि तद् तद् अखिलं सुवर्णमयं भवतु इति मे इच्छा।” “तथास्तु” इति मुनिः वदति निष्क्रामति च।
(1) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।
नृपं मुनिवरान् कथं सन्तोषयति स्म ?
(2) प्रातिपदिकं लिखत।
(क) तृणाय (ख) स:
(3) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।
नृपतिः मुनेः अपमानं करोति।
(4) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत।
“मुने, सुवर्ण मम अतीव प्रियम्।”
(5) गद्यांशात् षष्ठी-विभक्त्यन्तपदं चिनुत लिखत च।
(6) कारकपरिचयं लिखत।
मुनि: पदति निष्क्रामति च।
(आ) (1) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टे कृती कुरुत।
उमादेवी यस्य माता शङ्करः च पिता तथा।
मूषको वाहनं यस्य स मां पातु गजाननः।।
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत। (2 त: 1)
(1) गजाननस्य माता का ?
(2) गजाननस्य वाहनं किम् ?
(ख) समानार्थकं शब्दं लिखत।
शङ्कर: ………………………….
(2) पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।
शनै: विद्या शनै: वित्तं शनै: पर्वतमूर्धनि।
शनैः कन्था: शनै: पन्था: पज्च एतानि शनै: शनैः।।
उत्तर 6. (अ) (1) नृप: मुनिवरान् समुचितेन आतिध्येन सन्तोषयति स्म।
(2) (क) तृणाय-तृण (ख) स:-तद्
(3) नृपतिः मुनेः अपमानं करोति। -असत्यम्।
(4) “मुने, सुवर्ण मम अतीव प्रियम्।”
(5) (i) नृपस्य, (ii) तस्य, (iii) हेमप्रियस्य, (iv) मुनेः, (v) तव।
(6) मुनि:-कर्तृकारकम्।
(आ)
(1) (क) (1) गजाननस्य माता उमादेवी।
(2) गजाननस्य वाहनं मूषक:।
(ख) शङ्कर महेशः।
(2)
