Blog

MARCH 2023

SANSKRIT ENTIRE

प्रथम: विभाग:-सुगमसंस्कृतम्

1. (अ) चित्रं दूष्ट्वा नामानि लिखत। (5 तः 4)

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

(आ) सड्ख्या: अक्षरै:/अङकै: लिखत। (3 त: 2)

(1) चतुरशीति: (2) (3) सप्तनवति:

(इ) समय-स्तम्भमेलनं कुरुत।

उत्तर (अ) (1) मृदुमुद्रा (2) रवाङ्कवम्

(3) शाकम् (4) कटु:

(5) गुणयति

(आ) (1) चतुरशीति:-८४ (2) १६-षोडश (3) सप्तनवति: -९७

(इ)

द्विय: विभाग: – गद्यम

2. (अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।

रात्रौ दशवादने सर्कसक्रीडाया: प्रारम्भ: जात। द्वादशवादने क्रीडायाः चरमबिन्दुः समायातः-सहभोजनम् प्रेक्षकाणाम् उत्कण्ठाया: पराकाष्ठा जाता। सेवकः मज्चे ? चे त्रीणि आसनानि स्थापितवान् मध्यभागे च वर्तुलाकारं पीठम्। अहम् एकस्मिन् आसने उपावेशितः। अत्रान्तरे भल्लूकवेषधारी अब्दुलः तत्र प्राप्तः। गौः अपि मज्चं समागता। ततः अस्माकं पुरतः खाद्यस्य योजना कृता। सहभोजनस्य प्रारम्भे जाते उत्तेजितैः प्रेक्षकै: आनन्देन तालिकावादनम् आरब्धम्। पूर्वमपि व्याघ्रभल्लूकौ मानुषौ एव। तथापि सा धेनुः ताभ्यां सह कार्यक्रम कर्तुम् अभ्यस्ता आसीत्। अचिरादेव न इमौ परिचितौ व्याघ्रभल्लूकौ इति धेन्वा लक्षितम्। सम्भ्रमेण संशयेन च एकैकशः आवां दृष्टवती। यदा च तस्या: प्रत्ययः जातः तदा शृङे अन्नम्य नौ आक्रामत्। अहमपि गर्जनां कृत्वा तीक्ष्णदन्तान् दर्शितवान्। किन्तु न किज्चदपि भयं तस्याः। अब्दुलः तां हस्तेन ताडितवान्। तेन क्षुब्धा सा तम् अन्वधावत्। भल्लूकः तदा चापल्येन पटमण्डपस्तम्भम् आरूढवान्। इयं सर्वा क्रीडा पूर्वनियोजिता इति विचिन्त्य प्रेक्षका: अपि प्रमुदिताः। भल्लूकः निर्गतः इति क्रुद्धा सा धेनुः अधुना व्याघ्रं माम् लक्ष्यं कृतवती। भीत्या अहं चतुष्पादविशिष्टं व्याघ्रत्वं विस्मृत्य द्विपादं मूलस्वरूपमाश्रितवान्।

(1) अवबोधनम्। (4 त: 3)

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

(1) दशवादने सर्कसक्रीडाया: प्रारम्भ जातः। (प्रभाते/रात्रौ)

(2) पूर्वमपि व्याघ्रभल्लूकौ…………..एव। ( मानुषौ/वास्तविकौ)

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

धेन्वा किं लक्षितम्?

(ग) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।

क्रीडाया: चरमबिन्दु: समायातः-सहभोजनम्।

(घ) एष: गद्यांशः कस्मात् पाठात् उद्धतः ?

(2) शब्दज्ञानम्। (3 त: 2)

(क) 2 धातुसाधित-ल्यबन्त-अव्यये चित्वा लिखत।

(ख) सन्धिविग्रहं कुरुत।

किक्चिदपि …………………… + ……………………….

(ग) गद्यांशात् विशेषणं चित्वा लिखत।

(1) ……………… पीठम (2) ………………………क्रीडा।

(3) पृथक्करणम्।

क्रमेण योजयत।

(1) भल्लूकस्य पटमण्डपस्तम्भ-आरोहणम्।

(2) धेनो: सम्भ्रम: आक्रमणं च।

(3) चिमणरावस्य व्याघ्रत्व विस्मृत्य द्विपादरूपाश्रयः।

(4) सहभोजनस्य प्रारम्भः।

(आ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।

तदा पृथुभूपेन तदर्थं धनुः सज्जीकृतम्। तदा भूमिः स्त्रीरूपं धृत्वा तस्य पुरतः प्रकटिता अभवत् अवदत् च, “हे राजेन्द्र! तव पिता दु:शासक: वेनराज: राजधर्मस्य पालनं नाकरोत्। तदा मया चोरलुण्ठकभयात् धनधान्यपुष्पफलानि मम उदरे निहितानि। त्वं तु प्रजाहितदक्षः नृपः। यदि त्वं प्रयत्नेन कृषिकार्यं करोषि तहिं अहं प्रसन्ना भविष्यामि। अतः धनुः त्यज। खनित्राणि, हलान्, कुद्दालकान् लवित्राणि च हस्ते गृहीत्वा प्रजाजनै: सह कृषिकार्यं कुरु।”

भूमातु: उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्य: नदीनां मार्गम् अवरुध्य कृषिकार्यार्थं जलस्य उपयोगम् अकरोत्। वृष्टिजलसज्चयं कृत्वा जलव्यवस्थापनम् अकरोत्। भूमिम् उर्वरतमां कर्तुं प्रायतत। तदनन्तरं तस्मिन् क्षेत्रे जनाः धान्यबीजानि अवपन्। स ₹के प्य: वृक्षेप्य: विविधप्रकारकाणां बीजानां सङ्कलनं चयनं च परिश्रमेण अकरोत्। अनन्तर बीजानां संस्करणं कृत्वा वपनम् वम्त्र्। पर्जन्यानन्तरं बीजेभ्य: अड्कुरा: उद्भूताः।

(1) अवबोधनम्। (4 त: 3)

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

वेनराजः राजधर्मस्य पालनं नाकरोत् यत:…………………….
(1) स: दु:शासक: आसीत्। (2) स: अलस: आसीत्।

(ख) कः कं वदति?

“यदि त्वं प्रयत्नेन कृषिकार्यं करोषि तर्हि अहं प्रसन्ना भविष्यामि।”

(ग) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।

पृथुभूपेन खङ्नं सज्जीकृतम्।

(घ) अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

भूमि: स्त्रीरूपं धृत्वा प्रकटिता।

(2) शब्दज्ञानम् (3 त: 2)

(क) 2 सप्तमीविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।

(ख) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

पर्जन्यानतरं बीजेभ्य: अड्कुरा उद्भूताः।

(ग) लकारं लिखत।

त्वं प्रजाजनै: सह कृषिकार्यं कुरु।

(3) पृथक्करणम्।

प्रवाहिजालं पूरयत।

(इ) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत। (2 त: 1)

(1)

(ततः प्रविशति वैखानस:, अन्यौ तापसौ च)

वैखानस: – (राजानम् अवरुध्य) राजन् ! आश्रममृगोऽयं, न हन्तव्य:, न हन्तव्यः। आशु प्रतिसंहर

सायकम्। राज्ञां शस्त्रम् आर्तत्राणाय भवति न तु अनागसि प्रहर्तुम्।

दुष्यन्तः – प्रतिसंहृत एषः सायकः। (यथोक्तं करोति)

वैखानस: – राजन् ! समिदाहरणाय प्रस्थिताः वयम्।

(एष खलु कण्डवस्य कुलपतेः अनुमालिनीतीरमाश्रमो दृश्यते। प्रविश्य गृह्ताताम् आतिथेय: सत्कारः।)

(2)

श्रोतृवृन्द: – नदीपूजनम् ? किमर्थं नदीपूजनम् ?

कीर्तनकार: – नदी खलु जीवनदायिनी। अतः अस्मिन्नवसरे कृतज्ञतां प्रदर्शयितुं जनाः जले दीपदानं कुर्वन्ति। द्रोणे दीपं प्रज्वाल्य नदीजले समर्पयन्ति।

जलं प्राशनार्थम्। कृषिवर्धनार्थम्।

विद्युन्निर्माणार्थम्। जलं जीवनार्थम्॥

सजीवानां कृते नदी देवितमा। नदी मातृतमा॥

(ई) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत। (2 त: 1)

(1) सुदास: किमर्थं कमलं विक्रेतुं न इच्छति?

(2) ज्ञानग्रहणविषये शङ्कराचार्याणां किं मतम्?

उत्तर 2.

(अ)

(1) (क)(1) रात्रौ दशवादने सर्कसक्रीडाया: प्रारम्भः जातः।

(2) पूर्वमपि व्याघ्रभल्लूकौ मानुषौ एव।

(ख) व्याघ्रभल्लूकौ न परिचितौ इति धेन्वा लक्षितम्।

(ग) क्रीडायाः चरमबिन्दुः समायातः सहभोजनम्। —सत्यम्।

(घ) एषः गद्यांशः ‘धेनोर्व्याष्रः पलायते’ इत्यस्मात् पाठात् उद्धृतः।

(2)

(क) 2 धातुसाधित-ल्यबन्त-अव्यये
(i) उन्नम्य,
(ii) विस्मृत्य

(ख) किज्चिदपि = किज्चित् + अपि।

(ग) वर्तुलाकारं पीठम्।

(3)

(1) सहभोजनस्य प्रारम्भः।

(2) धेनो: सम्भ्रण: आक्रमणं च।

(3) भल्लूकस्य परमण्डपस्तम्भ-आरोहणम्।

(4) चिमणरावस्य व्याध्रत्व विस्मृत्य द्विवपादरूपाश्रयः।

(आ)

(1) (क) (1) स: दुःशासक: आसीत्।

(ख) “यदि त्वं प्रयत्नेन कृषिकार्यं करोषि तर्हि अहं प्रसन्ना भविष्यामि।”-भूमिः पृथुभूपं वदति

(ग) पृथुभूपेन खड्गं सन्नीकृतम्।-असत्यम्।

(घ) पृथिवी स्त्रीरूपं धृत्वा प्रकटिता।

(2)

(क) सप्तमी विभक्त्यन्तपदे-(i) उदरे, (ii) हस्ते, (iii) क्षेत्रे।

(ख) पर्जन्यानन्तरं केभ्य: अङ्कुराः उद्भूता:?

(ग) लकारः त्वं प्रजाजनै: सह कृषिकार्यं कुरु।-लोट्लकार:

(3)

(इ)

(1) सरलार्थम् – ततः प्रविशति वैखानस: अन्यौ तापसौ च.

(Thereafter, enter residents of hermitage and two other ascetics.)

Vaikhānasa – (Obstructing the king): O master, this is hermitage- deer. It is not right to kill it. It should not be hunted. Withhold the arrow at once king’s weapan is meant for protection of distressed folk; and not for assaulting innocent beings.

Dushyanta – Here, I have withheld the arrow (He does, as promised.)

Vaikhānasa – Master, we are proceeding to fetch fuel-sticks.

(2) श्रोतृवृन्द: – नदीपूजनम्?. नदी मातृतमा

Audience – Worship of rivers why the worship of rivers?

Narrator – The river is indeed a given of life-down. That is why people offer lamps in water to express indebtedness on this occasion. After having lit lamps, in dry-leaf-bowl, they float those on river water. Water is essential for drinking and nourishing agriculture, for generating electricity and for sustenance of human life. For living beings, river is supreme goddess; enlightened mother.

(ई)

(1) सुदास: किमर्थं कमलं विक्रेतुं न इच्छति ?

Sudasa wanted to earn money, by selling his lotus. That is why he stood in front of the royal palace, holding the lotus in hand. A merchant, passing by the same road, told him, that Sugat was comping in that town, and he wanted that lotus, for paying respecr to him. Sudas was agreeable to sell that lotus, for one gold coin. But, in the meantime another richman came. He also told, that he wanted the lotus, for worship of Lord Sugat and offered ten gold coins, on the same flower. Upon this, the first gentleman, instantly enhanced offer, and showed readiness to give hundred gold coins. By listening to the dispute between those two persons, Sudas thought that he may take the lotus to that Sugat, for whom, the two are vying to purchase it. Perhaps, he may give the price, which would be highest of all. Therefore, he declared that he did not want to sell the lotus, at all.

(2) ज्ञानग्रहणविषये शङ्कराचार्याणां किं मतम्?

Knowledge is sacred. It should be taken from anyone irrespective of his age, dress, status, caste, etc. This is illustrated by the incident which prompted शङ्कराचार्य to compose the hymn मनीषापन्चकम्. He wanted to impress on the mind of his disciples that knowledge is important and anyone who imports it should be regarded as Guru.

तृतीय: विभाग:-पद्यम्

3. (अ) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।

रामाभिषेके जलमाहरन्त्या
हस्तात्। सृतो हेमघटो युवत्याः।

सोपानमार्गेण करोति शब्द

ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठ:॥

रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगा:

निरालम्बो मार्गश्चरणविकल: सारथिरपि।

रविर्यात्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभस:

क्रियासिद्धि: सत्वे भवति महतां नोपकरणे॥

वृद्धोडहं त्वं युवा धन्वो सरथः कवची शरी।

तथाप्यादाय वैदेहीं कुशली न गमिष्यसि॥

(1) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टे कृती कुरुत। ( 3 त: 2 )

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

क: शब्दं करोति ?

(ख) चतुर्थपदं लिखत।

(1) निरालम्बः मार्गः : : चरणविकल:……………………

(2) एकम् : चक्रम् : : सप्त :…………………..

(ग) पूर्वपदं लिखत।

(1) वृद्धो 5 हम् + अहम् ।

(2) रथस्यैकम् + एकम्।

(2) जालरेखाचित्रं पूरयत।

(आ) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत। (2 तः 1)

(1) ‘विद्या नाम नरस्य………………….’ इति श्लोकाधारेण विद्याया: महत्त्वं लिखत।

(2) कदा मानवता भवेत् ?

(इ) पद्ये शुद्धे पूर्णो च लिखत। (क, ख तः 1 , ग, घ त: 1)

(1) (क) कं. ……………….शीतम्।।

अथवा

(ख) यदा ………………………. व्यपगतः ॥

(2)

(ग) अल्पानाम् अ……………………….. दन्तिनः॥

अथवा

(घ) उत्तमो……………………. प्रजायते ॥

(ई) अन्वयं पूरयत।

यावत् भयम् “…………………………तावत् हि…………………………भेतव्यम् ( तथापि) ………………………… तु भयं वीक्ष्य नर: …………………………कुर्यात्।

(उ) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत। (3 त: 2)

(1) शीलं सद्गुणसम्पत्ति: ज्ञानं विज्ञानमेव च। उत्साहो वर्धते येन वाचनं तद् हितावहम् ॥

(2) एकीभूय यथा सर्वे वर्णा गच्छन्ति शुक्लताम्। तथा सम्भूय शंसन्ति धर्मा मानवतागुणम्॥

(3) वृथाभ्रमणकुक्रीडापरपीडापभाषणैः।

कालक्षेपो न कर्तव्यो विद्यार्थी वाचनं श्रयेत॥

उत्तर 3. (अ)

(1) (क) हेमघट: शब्दं करोति।

(ख) (1) निरालम्बः मार्ग: :: चरणविकलः : सारथि:

(2) एकम् चक्रम् : : सप्तः तुरगा:
(ग) (1) वृद्धोऽहम् = वृद्ध: + अहम्।
(2) रथस्यैकम् रथस्य + एकम्।

(2) जालरेखाचित्रम्-

(आ) (1) ‘ विद्या नाम नरस्य ………………………. .’ इति श्लोकाधारेण विद्याया: महत्त्वं लिखत।

Learning (knowledge) is man’s best, beauty a secure and hidden wealth. It affreds enjoyment, fame and happiness. It is the proceptor of all the proceptors. It is like a relative in a foreign place. it is a great deity. Knowledge is worshipped among the kings, not the wealth. Indeed a person without knowledge is an animal.

(2) कदा मानवता भवेत्?

If every person treats others with humanity, then there will be no disputes and fights amongst people and peace will prevail ub society. Developing/Having a mindset of
understanding and supporting each other will help everyone prosper. Upliftment requires peace and mutual cooperation. By having faith in (accepting) humanism and by bringing it into practice, both these thing will be accomplished and everyone will rise to prosperity.

(इ) पद्ये शुद्धे पूर्णे च लिखत। (क, ख त: 1 , ग, घ त: 1)

(1) (क) के संजधान कृष्ण:

का शीतलवाहिनी गड्गा।

के दारपोषणरता:

कं बलवन्तं व बाधते शीतम्॥

अथवा

(ख) यदा कित्जिज्जोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं

तदा सर्वजोऽस्मीन्यभवदवलिप्तं मम मनः।

यदा किक्जित्केडिचद् बुधजनसकाशादवगतं

तदा मूर्खोऽसमीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः॥

(2)

(ग) अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका।

तृण्रैगुणत्वमापन्नैर्बध्यन्ते मत्तदन्तिनः॥

अथवा

(घ) उत्तमो नात्रिवक्ता स्यादधमो बहुभाषते।

सुवर्णे न ध्वनिस्ताट्टग्यादृंक्कांस्ये प्रजायते॥

(ई) अन्वयं: यावत् भयम् अनागतम् तावत हि भयात् भेतव्यम् (तथापि) आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्॥

(उ) शीलं सद्गुणसम्पत्ति: ………………….. हितावहम् ॥

(1) The reading that increases wealth of good qualities, knowledge, enthysiasm and develops charactor is beneficial.

(2) एकीभूय मानवतागुणम् ॥

Just as all colours get together (combine) and become white all religious unanimously praise humanity.

(3) वृथाभ्रमण. वाचनं श्रयेत् ॥

A student should not waste his time in aimless wandering, bad games, troubling others or gossiping. Instead he should resort to reading.

ज्याप्रमाणे पाणी हे गोड, खारट (या चवी) सर्व व्यापते त्याप्रमाणे-मानवता धर्मांना सर्व प्रकारे व्यापून राहते.

चतुर्थ: विभाग:-लेखनकौशलम्

4. (अ) धातूनाम् अव्ययानां च विशिष्टविभक्तेः उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माण कुरुत। (6 त: 4)
(क) वि + रम् ( 1 प. प. ) (घ) परित:
(ख) याच् ( 1 आ. प.) (च) विना
(ग) स्निह् (4 प. प.) (छ) उपरि

अथवा

संस्कृतानुवादं कुरुत। (6 त: 4)

(1) मला खीर खूप आवडते.

I like kheer very much.

मुझे खीर बहुत पंसद है।

(2) आजी देवळ्ठत जाऊन स्तोत्र म्हणते.

Going to the temple the grandmother recites the stotra.

दादी/नानी मंदिर जाकर स्तोत्र पढ़ती है।

(3) आम्ही काल पुस्तक वाचले.

We read the book yesterday.

हमने कल किताब पढ़ी।

(4) राधिका पुजेसाठी फुले वेचते.

Radhika collects flowers for worshipping.

राधिका पूजा के लिये फूल इकट्ठा करती है।

(5) तू ग्रंथालयात काय करतो आहेस ?

What are you doing in the Library?

तुम ग्रंथालय में क्या कर रहे हो ?

(6) गीता सायकलने शळेत जाते.

Geeta goes to the school by bicycle.

गीता साईकल से पाठशाला जाती है।

(आ) 5-7 वाक्यात्मकं निबंधं लिखत। (3 त: 1)

(1) मम प्रिय: नेता। (2) मम प्रियं पुस्तकम्। (3) मम प्रिय: कवि:। अथवा

साहाय्यक-शब्दानाम् आधारेण 5-7 वाक्यात्मकं चित्रवर्णनं कुरुत।

(मज्जूषा-तिष्ठति, विक्रीणाति, पठति, उपविशति, नयति, वहति, अवतरति, पश्यति, पिबति)

उत्तर 4.

(अ)

(क) वि + रम् (1. प. प.) – त्वं अयोग्यात् कर्मणः विरम।

(ख) याच् (.1. आ. प.) – धनिकः बीरबलं साहाय्यां याचते।

(ग) स्निह् (4. प. प.) – कन्यायां पितरौ स्निह्यतः।

(घ) परित: – प्रासादं परितः उद्यानं वर्तते।

(च) विना जलेन बिना जीवनम् अशक्यम्

(छ) उपरि – वृक्षस्य उपरि नीडं वर्तते।

(1) महां पायसम् अतीव रोचते।

(2) मातामही/पितामही मन्दिरं गत्वा स्तोत्राणि पठन्ति।

(3) वयं ह्यः पुस्तकम् अपठाम।

(4) राधिका पूजार्थं पुष्पाणि आनयति।

(5) त्वं ग्रन्थालये किं करोषि ?

(6) गीता सायकलयानेन शालां गच्छति।

(आ)

(1) मम प्रिय: नेता

लोकमान्य: बाल गड्गाधर: तिलक: भारतदेशस्य महान नेता आसीत्। ‘केशव’ इति तस्य जन्मनाम। स: १८५६ खिस्ताव्दे रूलगिरीनगया जनिमलभत।

बाल्यात् एव एष: कुशाग्रबुद्धि: सत्यप्रियः न्यायप्रियः च।

स्वातन्त्यसंग्रामे तिलकमहाभागानां कार्यम् अतुलनीयं खलु।

‘केसरी’, ‘मराठा’ इत्यादिभि: वृत्तपत्रै: तेन समाजः प्रबोधितः। ब्रिटिशशासनेन एष: नैकवारं कारागृहे निक्षिप्तः। परं तस्य धैर्यं तथैव स्वातन्त्र्य प्राप्ते: प्रयत्ना: अखाण्डिता आसन्। ब्रह्मदेशे माण्डले कारागृहे तेन ‘गीतारहस्यं’ नाम अभूतपूर्वः ग्रन्थ: रचितः।

भारतीयेभ्यः तेन स्वराज्यस्य मन्त्रः दत्तः स्वातन्त्र्यार्थं तेन कृतः प्रभूतः सङ्घर्ष: प्रेरणादायकः अस्ति।।

(2) मम प्रिय: पुस्तकम्

‘श्यामची आई’ इति मराठीभाषायां प्रसिद्धं पुस्तकं मम प्रियं पुस्तकम्। सानेगुरुजी महोदयेन कारागृहे आत्मन: मातुः कथा: मित्रेभ्यः कथिताः। तासां संग्रहः नाम एतत् पुस्तकम्। सानेगुरुजीमहोदयस्य भाषाशैली प्रसादयुक्ता अस्ति। मात्रा कृताः संस्कारा: इत्येव अस्य पुस्तकस्य विषयः। पुस्तके वर्णिताः प्रसङगा: अपि रोचकाः। अस्य पुस्तकस्य आधारेण कृतः चित्रपट: अपि उत्कृष्टः। एतत् पुस्तकं सर्वासु प्रमुखासु भारतीय भाषासु अनुवादितम्। सत्यमेव एतत् पुस्तकं सर्वेषां कृते प्रेरणादायकम् अस्ति।

(3) मम प्रिय: कवि:

संस्कृतभाषाया: साहित्यं विपुलं समृद्धं च। नैके: प्रयितयशोभि: कविभिः स्वेषां काव्यकृतिभि: संस्कृतभाषा अलङ्कृता। परं तेषु कविकुलगुरु: कालिदास: श्रेष्ठ: इति मे मतम्।

कालिदासेन ‘ रघुवंशम्’, ‘ कुमारसम्भवम् ‘ च इति द्वे महाकाव्ये विरचिते। तस्य ‘ मेघदूतम्’, ‘ ऋतुसंहारम्’, इति खण्डकाव्ये प्रसिद्धे। तेन ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’, ‘मालविकाग्निमित्रम् इति नाटकानि। विरचितानि। कालिदासस्य उपमाकौशल्यम् अतीव चेतोहरि। अतः एव ‘उपमा कालिदासस्य’ उच्यते। कालिदासेन तुल्यः कवि: ‘न भूतो न भविष्यति’ इति मे मतम्।

अथवा

चित्रवर्णनम्

एतत् चित्रं रेलस्थानकस्य अस्ति। स्थानके ‘अमोद-एक्सप्रेस’ यानं तिष्ठति। यानात् बालकः अवतरति। समीपे भारवाहक: भारं वहति। पुस्तकालयस्य समीपे एक: मनुष्यः वृत्तपत्रं पठति। वटकविक्रेता वटकानि विक्रीणाति। कोऽपि आसन्दे कोऽपि पेटिकायाः उपरि उपविशति। एका बालिका जलं पिबति।

फलविक्रेताया करण्डके फलानि दृश्यन्ते। रेलस्थानकस्य एतत् चित्रं सत्यमेव व्यापृतकालस्य दृश्यम्।

पज्चम: विभागः —भाषाभ्यास:

5. (अ) तालिकापूर्तिं कुरुत।

(1) नामतालिका (6 तः 4)

(2) सर्वनामतालिका। (6 त: 4)

(3) क्रियापदतालिका। (6 त: 4)

(4) धातुसाधित-विशेषण-तालिका। (6 तः 4)

(आ) निर्दिष्टा: कृतीः कुरुत। (4 त: 3)

(1) योग्यं रूपं लिखित्वा रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत। (5 त: 3 )

(क) ………………. (3) महिला: जलमाहर्तु गच्छन्ति। (सङ्ख्यावाचकम्)

(ख) अस्माकं कुटुम्बं संवत्सरस्य ………………. (1) पर्यटनार्थं गच्छति। ( आवृत्तिवाचकम्)

(ग) शङ्कराचार्यस्य जन्म खिस्ताब्दे ………………. (8) शतके अभवत्। (क्रमवाचकम्)

(घ) दिनस्य …………………… (9) लोकयानम् आगच्छति। ( आवृत्तिवाचकम्)

(च) भगवद्गीतायाम् अष्टादशे अध्याये ……………….. (78) श्लोका: सन्ति। (सड्ख्यावाचकम्)

(2) समासानां तालिकापूर्ति कुरुत। ( 5 त: 3 )

(3) समानार्थकशब्दान्/विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत। (5 त: 3)

(क) रासभ: ………………………….

(ख) कृशा: ………………………….

(ग) गृहम् ………………………….

(घ) सुकृतम् ………………………….

(च) सैनिक: = ………………………….

(4) सूचनानुसारं कृतीः कुरुत। (5 त: 3)

(क) सम्यग् उक्तं त्वया।

(ख) तयो: विवादं श्रुत्वा सुदास: व्यमृशत्।

(ग) त्वं द्रष्टुं शक्नोषि।

(घ) मृगः प्रत्यहं सस्यं खादति स्म।

(च) आचार्य: तं प्रणनाम।
(वाच्यपरिवर्तनं कुरुत।) (त्वान्तम् अव्ययं निष्कासयत।) (‘त्व’ स्थाने ‘भवान् योजयत।) (‘स्म’ निष्कासयत।) (लड्लकारे परिवर्तयत।)

उत्तर 5.

(अ) (1) नामतालिका

(2) सर्वनामतालिका

(3) क्रियापदतालिका

(4) धातुसाधित-विशेषण-तालिका

(आ) (1) (क) तिस्र: महिला: जलमाहतुं गच्छन्ति।

(ख) अस्माकं कुटुम्बं संवत्सरस्य एकवारं पर्यटनार्थं गच्छति।

(ग) शङ्कराचार्यस्य जन्म खिस्ताब्दे अष्टमे शतके अभवत्।

(घ) दिनस्य नववारं लोकयानम् आगच्छति।

(च) भगवद्गीतायाम् अष्टादशे अध्याये अष्टसप्ततिः श्लोकाः सन्ति।

(2) समासानां तालिकापूर्ति कुरुत-

(3) (क) रासभ: = गर्दभ:।

(ख) कृशा: स्थूलाः।

(ग) गृहम् गेहम्।

(घ) सुकृतम् दुष्कृतम्।

(च) सैनिक: = योद्ध:।

(4) (क) तवं सम्यग् उक्तवान्।

(ख) सुदासः तयोः विवादम् अशृणोत् व्यमृशत् च।

(ग) भवान् द्रष्टुं शक्नोति।

(घ) मृगः प्रत्यहं सस्यम् अखादत्।

(च) आचार्य: तं प्राणमन्।

षष्ठ: विभाग: – अपठितं

6. (अ) गद्यांशं पठित्वा कृती: कुरुत। (6 त: 4)

गड्गातीरे एकः साधुः आसीत्। यः अपकारं करोति तस्यापि उपकारं करोति स्म सः। प्रतिदिनं सः गड्गानद्यां स्नानं करोति स्म। एकस्मिन् दिने नदीप्रवाहे सः एकं वृश्चिकं दृष्टवान्। तं हस्तेन गृहीत्वा तीरे स्थापयितुं प्रयत्न कृतवान्। किन्तु वृश्चिकः साधोः हस्तम् अदशत्। साधुः वृश्चिकं त्यक्तवान्। वृश्चिकः जले अपतत्। साधुः पुनः तं तीरे स्थापयितुं प्रयत्ं कृतवान्। पुनः वृश्चिकः हस्तम् अदशत्। एवम् अनेकवारं साधु: वृश्चिकं गृहीतवान्। वृश्चिकः अपि अदशत्। नदीतीरे कश्चन पुरुषः आसीत्। सः साधुम् उक्तवान् “साधुमहाराज! अयं दुष्टः वृश्चिक; पुनः पुनः दशति। भवान् किमर्थं तं हस्ते वृथा स्थापयति? वृश्चिकं त्यजतु” इति। “वृश्चिकः क्षुद्रः जन्तुः। दशनं तस्य स्वभावः। सः स्वस्वभावं न त्यजति। अहं तु मनुष्यः। अहं मम परोपकारस्वभावं कथं त्यजामि ?” इति साधु: तं पुरुषम् उक्तवान् ।

(1) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

साधु: नदीप्रवाहे कं दृष्टवान् ?

(2) प्रातिपदिकं लिखत।

(क) साधो: (ख) अहम्

(3) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।

दशनं वृश्चिकस्य स्वभावः।

(4) माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत।

अहं मम परोपकारस्वभावं कथं त्यजामि ?

(5) गद्यांशात् लड्लकारस्य 1 क्रियापदं चित्वा लिखत। 1

(6) कारकपरिचयं कुरुत।

गङ्गातीरे एकः साधुः आसीत्।

(आ) (1) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टे कृती कुरुत।

विरला: जानन्ति गुणान्

विरला: कुर्वन्ति निर्धने स्नेहम्।

विरला: परकार्यरता:

परदु:खेनापि दु:खिता: विरला:॥

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (2 त: 1)
(1) के गुणान् जानन्ति ? (2) विरलाः केन दु:खिता:?

(ख) विरुद्धार्थक शब्दं लिखत।

गुणा: x ………………………….

(2) पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

रविश्चन्द्रो घना वृक्षा: नदी गावश्च सज्जनाः।
एते परोपकाराय लोके देवेन निर्मिताः॥

उत्तर. 6.

(अ) (1) साधुः नदीप्रवाहे एकं वृश्चिकं दृष्टवान्।

(2) (क) साधो:-साधु (नाम)

(ख) अहम्-अस्मद् (सर्वनाम)

(3) दशनं वृश्चिकस्य स्वभावः सत्यम्।

(4) अहं मम परोपकरस्वभावं कथं न्याजामि?

How can I let go my habit of sulflessness.

(5) लड्लकारस्य क्रियापदम्-आसीत्, अदशत्, अपलत्।

(6) गड्गातीरे – अधिकरणम्।

(आ) (1) (क) (1) विरला: गुणान् जानन्ति। (2) विरलाः परदु:खेंन दु:खिताः।

(ख) गुणा: दोषा:।

(2) जालरेखाचित्रम्