Blog

SAMPLE PAPER-3 Marathi

1. Questions

2. विभाग १:गद्य

प्रश्न ९.

(अ) पुढील उताच्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

खरा आनंद ओळखण्याची एक सोपी खूण आहे. तुम्हांला हलकंहलकं, पिसासारखं वाटायला हवं. मनावरचे सर्व ताण, सर्व दडपणं नाहीशी व्हायला हवीत. मुख्य म्हणजे ईष्ष्या, असूया नाहीशा क्हायला हव्यात, राग, द्वेष विरघळ्ययला हवेत.

काहींना एखादं बक्षीस मिळ्यलं, तरी त्या ‘अमक्या’ ला चार बक्षिसं मिळ्ठाली याचं वैषम्य वाटतं किंवा मग ‘त्या लेकाला एकही बक्षीस मिळ्यलं नाहीं, याचाच अधिक आनंद होतो. स्वतःला काही मिळणं, स्वतः आनंद मिळवणं यापेक्षा दुसन्याला आनंद न मिळणं हे ज्यांना महत्त्वाचं वाटतं, ते आयुष्यात कधीच आनंदी होऊ शकत नाहीत. तुलना आली, की आनंद संपलाच. खरा आनंद दुसन्याचा दुःखावर कधीच पोसला जात नसतो. खरा आनंद हा मनाला केवळ हलकंच नक्छे, तर चित्ताला शुद्ध करत असतो. माणूस खन्या आनंदात असतो, तेब्हा त्याला सगळं जग छान, सुंदर वाटत असतं. आपल्यासारखंच सगळ्यांनी मजेत, आनंदात असावं, असंच त्याच्या मनात येत असतं. स्वतःच्या मनात तो मावेनासा झाल्यानं सर्वाना वाटावा, असं वाटत असतं. ती गरज आनंद वाटण्याची असते, दाखवण्याची किंवा प्रदर्शन करण्याची नसते.

अनेकदा आयुष्यात असं काही घडतं, की आपण आनंदासाठी मनाची कवाडं कायमची बंद करून टाकतो. आपण म्हणतो, माणसं दु:खातून बाहेर येत नाहीत. त्याचं कारण ते दुःखाला बाहेर जाऊ देत नाहीत. हदयाची दारं मिटलेली असतील, तर आतलं दुःख बाहेर जाणार कसं? बाहेर दाराशी घुटमळणारा आनंद आत येणार कसा ? आनंदाला जागा मोकळ्ठी लागते. तुमच्या मनात दु:ख, चिंता, टेन्शन अशा मंडव्ळींची गर्दी झाली असेल, तर तशा दाटीवाटीत आनंद कधीच घुसत नाही. आनंदाचं खुल्यादिलानं स्वागत करावं लागतं. शेतकरी मंडळी ‘कधी पडायचा पाऊस’ म्हणून आभाळ्यकडे डोळे लावून बसतात. त्यांचा नाइलाज असतो, कारण पाऊस पाडणं त्यांच्या हातात नसतं. आनंदाचा पाऊस मात्र आपण पाडू शकतो. कृत्रिम नक्हे…नैसर्गिक. कुठून तरी आनंद येईल आणि आपल्या मनाचं अंगण भिजवेल, म्हणून वाट पाहात बसलं, तर आनंद येईलच याची खात्री नसते. आनंद हा आपण घ्यायचा असतो. कुणी तो देईल याची वाट पाहायची नसते. एकदा आनंद कसा घ्याचचा याचं तंत्र जमलं, की मग मात्र ‘नाही आनंदा तोटा’ अशी अवस्था होते.

(१) (i) खन्या आनंदाची लक्षणे

(ii) आभाळाकडे डोळे लावून बघतो तो एकदा आनंद कसा घ्यायचा ते तंत्र जमलं की खरा आनंद ओळखण्याची एक खन्या आनंदामुळे कोणकोणत्या गोष्टी घडतात ? ‘खरा आनंद दुसन्याच्या दुःखावर कधीच पोसला जात नसतो’ या विधानाचा अर्थ तुमच्या भाषेत लिहा.

किंवा

‘आनंदाचं खुल्या दिलानं स्वागत करावं लागत’ या विधानाचा तुमच्या जीवनात कसा उपयोग कराल? उदाहरणासह लिहा.

दिलेल्या उताच्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

आणि मी प्रामाणिकपणे सांगतो, की दहा-बारा वर्षापूर्वी दंतवैद्याबद्दलच्या खन्याखुज्या दंतकथा ऐकल्या होत्या, त्यावरून दंतवैद्याची खुर्ची, दात उपटण्याची क्रिया इत्यादी सर्व गोष्टींबद्दल माइया मनात विक्राळ भीती होती; पण प्रत्यक्षात तसे काही वाटले नाही. दंतवैदय अलीकडे फारच माणसाळलेले आहेत असे माझे प्रामाणिक मत झाले. त्याने माइया हिरड्यांत इंजेक्शन देऊन इतका लीलया दात उपटला, की मी आरचर्यचकित होऊन पाहतच राहिलो! दात उपटण्याची क्रिया इतकी सोपी असेल असे वाटले नव्हते. मी आजवर शत्रूंना आणि शेजा यांना भांडणाच्या वेळी ‘दात उपटून हातात ठेवीन’, ‘दात घशात घालीन’ अशा माइया शक्तीचे प्रदर्शन करणान्या धमक्या दिल्या होत्या. त्यांना काहीच अर्थ नव्हता, याची हळहळ दंतवैदयाच्या खुर्चीत असतानाच वाटली.

दंतवैदयाने दात दाखवला. हाच तो खलदंत! ज्याने माझे बायकोपुढे हसे केले तोच हा नीच दात. नतद्रष्ट! ‘तुला हेच शासन योग्य आहे’ असे मी उरलेले दातओठ खाऊन मनाशी म्हणालो. आता पुन्हा तो ठणका लागणार नाही, पुन्हा ते बोळे धरावे लागणार नाहीत. पुन्हा बायकोचा उपदेश ऐकावा लागणार नाही. ह्या विचारांनी मी आनंदाने बेहोश झालो. उरलेल्या दातांना धाक बसावा म्हणून तो काढलेला दात घरी नेण्याचा विचार मनात येऊन गेला; पण त्या दाताची संगतसुद्धा नको असे वाटून मी तो दंतवैदयालाच अर्पण केला. आनंदाने घरी आलो. दारातूनच ओरडून चार-पाच शेजा य्यांना सांगितले, की “तो तुम्हांला जागवणारा दात गेला. यापुढे दंतसप्ताह नाही.

(२)

(i) शक्ती प्रदर्शन करणान्या धमक्या
(ii)

दंतवैद्याने काढलेल्या दातास लेखकाने दिलेली उपमा

(२)

दंतवैद्याने दात काढल्यानंतर लेखक आश्चर्यचकित का झाले ?

(३) लेखकाच्या मनातील दंतवैद्याविषयीची प्रतिक्रिया तुमच्या भाषेत लिहा.

3. किंवा

लेखकाने शेजान्यांना ओरडून काय सांगितले? उदाहरणासह लिहा.

(इ) दिलेल्या उताच्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

‘नाचे मयूरी’ हा चित्रपट अनेकांनी पाहिला असेल. सुप्रसिद्ध नर्तिका सुधा चंद्रन हिच्या आयुष्यावर तो आधारित होता. एका अपघातामध्ये सुधाला एक पाय गमवावा लागला होता. साहजिकच तिचं नृत्य कायमचंच बंद पडण्याच्या मार्गावर होतं; पण सुधा जयपूरला गेली आणि तिथं तयार करण्यात आलेला कृत्रिम पाय आपल्या गमावलेल्या पायाच्या जागी बसवला. नृत्याची कारकीर्द तिनं नव्यानं सुरू केली आणि त्या कृत्रिम पायाच्या आधारानं तिन भरघोस यश मिळवलं. सुधानं बसवून घेतलेल्या त्या कृत्रिम पायाचंच नाव आहे ‘ जयपूर फूट’, जयपूरमधल्या एका रुग्णालयात तो प्रथम विकसित केला गेला म्हणून त्याला ते नाव मिव्यलं.

जयपूरच्या रुण्णालयात डॉ. प्रमोद किरण सेठी अनेक विकलांगांवर उपचार करत होत. पोलिओची बाधा झाल्यामुळे दिव्यांगत्व आलेल्या मुलांना पाहून त्यांना एक कल्पना सुचली. पंडित राम चरण शर्मा या कलाकाराला विविध प्रकारची विलक्षण साधनं
तयार करताना त्यांनी पाहिलं होतं. त्यांनी पंडितर्जीना रुग्णालयात येण्याचं आमंत्रण दिलं.

पंडितरींनी रुग्णालयात, ज्यांचे पाय काही कारणांनी गमावले आहेत अशांना परदेशातून आयात केलेले, महागडे कृत्रिम पाय बसवताना पाहिलेलं होतं. ते परवडणारे नव्हते आणि ज्यांना ते परवडणारे होते त्यांचीही चाल काही सुलभ होत असताना त्यांना दिसली नव्हती. ते पाहून त्यांच्या कल्पकतेला आव्हान मिळालं. त्यांनी व्कल्कनाईंग्ड रबर आणि लाकूड या सहजगत्या उपलब्ध असलेल्या कच्च्या मालापासून हालचाल करण्यास सुलभ असा पाय तयार केला. डॉ. सेठी यांनी तो आपल्या एका रुण्णाला बसवून पाहिला. त्यासाठी शस्त्रक्रियेची नवी पद्धत विकसित केली. त्या रुण्णाला त्याचा फायदा झाल्याचं पाहून त्यांनी पंडितर्जीना आणखी तसेच पाय तयार करायला सांगितलं. आता परदेशातून कृत्रिम पाय आयात न करता हे लाकडी पाय बसवण्याचाच सिलसिला सुरू झाला. सुरुवातीला तर पंडितर्जींनी बांबूचाच वापर केला होता; पण हब्बूहळू इतरही पदार्थांचा वापर करायला त्यांनी सुरुवात केली.

आता जगभर त्यांच रोपण केलं जातं. अदययावत प्लास्टिक व अल्युमिनियम यांचा वापरही आता करण्यात येतो. पण मूळ कल्पना मात्र पंडितजींचीच राहिली आहे.

(१) पुढील घटनांचे उतान्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

(i) अपघातामध्ये सुधाला एक पाय गमवावा ल्गागला

(ii) पंडितरींनी कृत्रिम पाय बसवला

(२) कृत्रिम पायाच्या मदतीने दिव्यांगावर मात करता येते’ सोदाहरण स्पष्ट करा.

4. विभाग २: पद्य

5. प्रश्न २.

(अ) पुढील कवितेच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

सरी-वाफ्यात, कांद लावते

बाई लावते

नाही कांदं ग, जीव लावते

बाई लावते

काळ्या आईला, हिरवं गोदते

बाई गोंदते

रोज मातीत, मी ग नांदते

बाई नांदते

फुलं सोन्याची, झेंडू तोडते

बाई तोडते

नाही फुलं ग, देह तोडते बाई तोडते

बाई तोडते

घरादाराला, तोरण बांधते

बाई बांधते

रोज मातीत, मी ग नांदते

बाई नांदते
(२)

(i) कवितेतील स्त्री करत असलेली विविध कामे

(ii) जोड्या लावा

1. काळया आईला. हिरवं गोंदते

(b) अतोनात कष्टानंतर हिरव्या समृद्धीच्या स्वरूपात शिल्लक राहते.

1. ठिरवी होऊन, मागं उरते

(c) स्वतःचा जीवयच जगू कांद्याच्या रोपाच्या रूपात लावते.

‘नाही बेणं ग, मन दाबते

बाई दाबते

कांड्या-कांड्यांनी, संसार सांधते

बाई सांधते

-असे कवयित्री का म्हणते ?

(३) शेतकरी स्त्रियांच्या कष्टमय जीवनाचे वर्णन कवितेच्या आधारे लिहा.

(आ) पुढील काव्यपंक्तीतील काव्यसौंदर्य स्पष्ट करा. “आश्लेषांच्या तुषारस्नानी

भिउन पिसोळ्रीं थन्याथव्यांनी

रत्नकळ्ठा उधक्षित मध्यान्ही

न्हाणोत इंद्रवर्णात वना “

(इ) माणसांच्या मध्यरात्री हिंडणारा सूर्य मी:

माझियासाठी न माझा पेटण्याचा सोहळा!

किंवा

विंचू चावला वृश्चिक चावला।
कामक्रोध विंचू चावला।

तम घाम अंगासी आला ।धधृ।।

पंचप्राण व्याकुळ झाला

त्याने माझा प्राण चालला

सर्वांगाचा दाट झाला।।२।।

मनुष्य इंगळ्ठी अति दारुण।

मज नांगा मारिला तिने

सर्वागी वेदना जाण

त्या इंगळ्रीची।र।।

दिलेल्या काव्यपंक्तीचे रसग्रहण करा.

6. विभाग ३: साहित्यप्रकार कथा

प्रश्न ३.

(अ) दिलेल्या उतान्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा. कथा वाचताना अनेकदा ‘आता पुढे काय होणार’ अशी उत्सुकता वाचकाच्या मनात निर्माण होते. त्याच्या मनात जिज्ञासा जागी होते. कारण कथानक वाचकाला खिळवून ठेवणारे असते. कथेतील पात्रे आणि प्रसंग यांची गुंफण अशा कौशल्याने केलेली असते, की वाचक त्यात तल्लीन होऊन जातो. वाचकाला वर्तमानातून भूतकाळात घेऊन जाणे आणि पुन्हा वर्तमानात आणणे अशा फ्लेशबरंक लेखनशैलीमुळे कथा उत्कंठावर्धक होते. यादृष्टीने पाठ्यपुस्तकातील ‘शोध’ ही कथा एकदा वाचा. त्या कथेतील आकस्मिक वळणे, नाट्यमय प्रसंग, कथेचा अनपेक्षित शेवट या सर्वामुळे उत्कंठा शेवटपर्यत कशी टिकून राहाते, हे तुमच्या लक्षात येईल.

कथा एककेंद्री असते.

अनुभवाचे, रचनेचे एककेंद्रित्व हे कथेचे वैशिष्ट्य आहे. कादंबरी वा नाटकाप्रमाणे ती बहुकेंद्री नसते. कथेतील प्रसंग, पात्रे, वातावरण मर्यादित असते म्हणूनच ती लहान असते, लघू असते. ती पसरट नसते. तिचे स्वरूप स्फुट (छोटे) असते.

कथा भूतकाळत लिहिली जाते.

सर्वसाधारणपणे कथा भूतकाव्यात लिहिली जाते. कथेत होऊन गेलेल्या घटनांविषयीचे निवेदन असते. उदा., एक होते गाव. तिथे एक दानशूर माणूस राहायचा; ही अशी वाक्यरचना सर्वसाधारणपणे कथेत आढळ्ते. कथेत एखादी हकीकत असते, घडून गेलेले प्रसंग असतात, त्यांचे वर्णन असते. त्यामुळे आपोआपच कथालेखनासाठी भूतकालीन निवेदनशैली वापरली जाते.

कथेच्या माध्यमातून जीवनाचा वेध घेतला जातो.

कथा मानवी जीवनाचा थेटपणे वेध घेते. ती जीवनस्पर्शी असते. राजाराणी असो वा एखादा टैक्सीड्रायक्हर, नर्स असो वा गावातला लोकसेवक; त्या प्रत्येकाच्या जीवनातील घटनांचा, भावनांचा, वैचारिक उलथापालर्थींचा धांडोब्य घेण्याची
ताकद कथेत असते. कथेला एकही जीवनविषय वर्ज्य नाही. बालपणी काऊचिऊच्या रूपाने मानवी जीवनात प्रवेश करणारी कथा आयुष्यात ठाण मांड्न बसलेली असते. जीवनाचा वेध घेण्याचे हे वैशिष्ट्य कथेची खासियत आहे.

श्रवणीयतेमुळे कथेचे सादरीकरण करता येते.

सादरीकरण म्हणजे सादर केले जाणे, सांगणे, कथन करणे. कथा सादर केली जाते. बालकमेळावे, बालसाहित्य संमेलने इथे आवर्जून कथा सांगितल्या जातात. नाटके, कादंबया, निबंध वा लेखसंग्रह यांचे कथन फारसे होत नाही; पण कथाकथन मात्र घरोघरी, शाळ्यशाळ्ठांमध्ये, साहित्यविषयक कार्यक्रमांमध्ये नित्यनेमाने घडत असते. कथा सांगणाज्या ती मनोभावे सांगणे आणि येणान्याने ती एकचित्ताने ऐकणे ही सांस्कृतिक देवघेव पूर्वी होत होती, आज होते आहे, उदचाही होत राहील.

(२)

(i) फ्लॉशबर्बक लेखनशैली म्हणजे

(ii) कथा लहान असणे कारण

‘कथा वाचकांची उत्कंठा वाढवणे

(२)

(१) ‘शोध’ कथेच्या शीर्षकाची समर्पकता तुमच्या भाषेत लिहा.

किंवा

गावात उचापती करणाय्या लोकांबद्दल ‘गढ़’ या कथेच्या आधारे तुमचे मत लिहा.

(२)

वाननदीले कदीमधी येणारा पूर आता पटावरच्या आकळ्याइतके आला क्हता’ या विधानाचा तुम्हाला समजलेला अर्थ लिहा.

7. किंवा

कथेतील टॅक्सी ड्रायव्हरने ‘जीवनातील वास्तवाचा घेतलेला शोध’ तुमच्या भाषेत लिहा.

8. विभाग ४: उपयोजित मराठी

प्रश्न 8.

(अ) पुढीलपैकी कोणत्याही दोन प्रश्नांची उत्तरे लिहा. (i) मुलाखतीचे प्रमुख हेतू तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.

(ii) माहितीपत्रकाच्या रचनेची कोणतीही दोन वैशिष्ट्ये लिहा.
(iii) वास्तवदर्शी लेखन हा अहवालाचा भाग आहे’ हे विधान स्पष्ट करा.

(iv) मुलाखत ही व्यक्तीच्या कार्यकर्तृत्वाची ओळख असते, हे स्पष्ट करा.

(आ) पुढीलपैकी कोणत्याही दोन प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

(i) वैद्यकीय सेवेतील परिचारिकेची मुलाखत घेण्यासाठी प्रश्नावली तयार करा. (ii) अहवाललेखन करताना लक्षात घ्यावयाच्या बाबी स्पष्ट करा.

(iii) माहितीपत्रक म्हणजे काय ? ते सोदाहरण सांगा.

(iv) महाराष्ट्रीयन पद्धतीचे सुग्रास भोजन उपलब्ध करून देणाज्या भोजनग्रहासाठी कोणते मुद्दे लक्षात घ्याल? उदाहरणासह लिहा.

9. विभाग ५: व्याकरण व लेखन

10. प्रश्न ५.

(अ) कंसातील सूचनेनुसार कृती करा.

१) (i) काल फार पाऊस पडला (प्रश्नार्थी करा)

(ii) किती छान आहे हे फूल! (विधानार्थी करा)

(२) पुढील तक्ता पूर्ण करा. सामासिक शब्द विग्रह समासाचे नाव

(i) यथायोग्य राष्ट्रासाठी अर्पण

(३) पुढील वाक्यातील प्रयोग ओळखा.

(i) या चित्तांचे स्त्रोत मला सापडतात.

(ii) खिडकी हलकेच उघडतो

(४) पुढील तक्ता पूर्ण करा.

उदाहरण सामान्य सिद्धान्त विशेष गोष्टी

(i) न हे नयन, पाकळ्या

उमलल्या सरोजांतील।

न हे वदन, चंद्रमा शरदिया
गमे केवळ

(ii) जो अंबरी उफळतां खूर

लागला हे

तो चंद्रमा निज तनूवरि डाग

लाहे

(५) जोड्या लावा:

अ गट

ब गट

(क) शंकर पाटील

(ख) योगीराज वाघमारे

(i) एका मुंगीचे महाभारत

(ग) जयंत नारळीकर

(ii) बेगड

(घ) गंगाधर गाडगीळ

(iii) वळ्ठीव

(iv) यक्षाची चांदणी

(आ) पुढीलपैकी कोणत्याही एका विषयावर २०० से २५० शब्दांत निबंध लिहा.
१. हुंडा-एक सामाजिक समस्या
२. परीक्षाच नसत्या तर
३. सैनिकाचे मनोगत
४. आरोग्य हीच संपत्ती
५. लोकशाही आणि निवडणुका

11. Answer Key

विभाग १ : गद्य

उत्तर ९.

(अ)

(?) (i)

(ii) शेतकरी

मग मात्र ‘नाही आनंदा तोटा’ अशी अवस्था होते.

(२) खच्या आनंदामुळे पुढील गोष्टी घडतात-

(i) खरा आनंद दुसन्याच्या दुःखावर पोसला जात नाही.

(ii) खरा आनंद हा केवळ मनालाच हलके करत नाही तर तो चित्रालाही शुद्ध करतो.

(iii) खच्या आनंदामुळे सगळ जग छान, सुंदर वाटत असते

(iv) खन्या आनंदामुळे आपल्यासारखं सगळ्यांनी मजेत, आनंदात असावं असेही मनात येते.
(३) ‘आयुष्य….आनंदाचा उत्सव’ या पाठाचे लेखक शिवराज गोर्ले असून, ‘मजेत जगावं कस’ या त्यांच्या पुस्तकातून हा पाठ्यांश घटक घेतला असून मानवी जीवनात आनंदाला महत्त्वाचे स्थान असले तरी बरेचदा आनंद म्हणजे काय, तो कसा मिळ्खावा हे उमगत नाही. खरे म्हणजे आनंद बाहेर नसून अंतरंगात असतो; त्यासाठी आनंदाचे भान त्या व्यक्तीला असावे लागते तरच त्यास आनंदाने, मजेत जगता येते हे येथे लेखकाने हलक्या-फुलक्या शैलीत उलगडले आहे.

जीवनामध्ये त्या व्यक्तीला त्याच्या कार्यासाठी एखादे बक्षीस मिळ्यले तरी दुसन्याला चार बक्षिसे मिळ्ाली आहेत याचे वैषम्य वाटते अथवा त्या एकाला एकही बक्षीस मिळाले नाही याचाच अधिक आनंद होतो. स्वतःला काही मिळणं आणि स्वतः आनंद मिळ्वणं यापेक्षा दुस य्याला आनंद न मिळणे हे ज्यांना महत्त्वाचे वाटते, अशी माणसे आपल्या जीवनात कधीच आनंदी होत नसतात कारण एकमेकांशी तुलना केली की आनंद हा संपतोच कारण खरा आनंद हा दुसन्याच्या दु:खावर कधीच पोसला जात नाही. खरा आनंद हा मनाला केवळ हलकंच नाही तर चित्तालाही शुद्ध करत असतो. मनापासून आनंदी असलेल्या माणसास संपूर्ण जग मजेत, आनंदी दिसते त्यास स्वतःच्या मनातील आनंद इतरांसाठीही वाटावा अथवा हा आनंद फक्त दाखवण्याची वा प्रदर्शन करण्याची गरज त्यास वाटत नाही.

12. किंवा

शिवराज गोर्ले लिखित ‘आयुष्य…..आनंदाचा उत्सव’ हा पाठ्यांश घटक त्यांच्याच ‘मजेत जगावं कसं’ या पुस्तकातून घेतला आहे. प्रत्येक व्यक्तीला आनंद हा हवा असतो परंतु तो घ्यायचा कसा हे त्यांना समजत नाही. खरा आनंद हा बाहेर नसून माणसाच्या अंतरंगात असतो. त्यासाठी आनंदाचे भान हे जागे असणे गरजेचे असते. हेच या पाठातून लेखकने आपल्या हलक्या-फुलक्या शैलीत उलगडले आहे. आनंद नेमका कशात असतो ? तो कसा अनुभवायचा? छोट्या-छोट्या गोष्टीतही आनंद कसा भरून राहिलेला असतो त्याचबरोबर आनंदी राहण्याची सवयं कशी लावून ब्यावी यासाठी विविध उदाहरणांतून लेखकाने मोलाचे मार्गदर्शन केले आहे.

मनावरचा ताण, दडपण नाहीसे होणे म्हणजे माणसाला वाटणारा आनंद, मनातील ईर्ष्या, आसूया नष्ट होणे, राग द्वेष विरघळून जाणे होय. मात्र कार्यकर्तृत्वामुळे एखादया व्यक्तीला बक्षीस मिळ्ठते. त्याचवेळ्ठी दुसन्याला चार बक्षिसे मिळ्ठाली तर वैषम्य वाटणे वा एखाद्याला एक ही बक्षीस मिव्यले नाही म्हणून आनंद होणे चुकीचे असते. कारण स्वतःला आनंदी पाहण्यापेक्षा दुसन्यास आनंदी न पाहणे हे ज्यांना महत्त्वाचे वाटते ते आयुष्यात कधीच आनंद मिळ्यूू शकत नाही. आणि हा आनंदही तात्पुरता असतो तो दीर्घकाळ कधीच टिकत नाही. म्हणुनच जर आपण आनंदी असलो तर आपणास संपूर्ण जग आनंदी, असावे उत्साही असावे असे वाटते. स्वतःचा आनंद मनात मावेनासा होतो त्यावेळ्ठी आपण हा आनंद सर्वांना वाटण्याचा प्रयल करतो. उदाहरण. कॉम्पिटेटिव्ह एक्झाममध्ये मिळ्वलेले यश अथवा खेळ्याच्या स्पर्धेत राज्यपातळ्ठीवर मिळ्यलेले यश है आपले एकट्याचे नसून त्या यशाचे मानकरी खेळ शिकवणारे शिक्षक व खेळात सहभागी झालेले खेळाड् यांचे असल्याचे स्वीकारणे हाच खरा आनंद असतो. परंतु आपल्या आयुष्यात एखादी दुःखद घटना घडली की आपण आनंदासाठी मनाची दारे कायमची बंद करतो. दुःखातून बाहेर पड्यायाचाही प्रयत्न करत नाही तसेच इतरांशीही संवाद साधत नाही मात्र इतरांशी संवाद साधला असता मन एकदम हलके होते. मनातील दु:ख, चिंता, टेंशन यांची गर्दी न करता ती कमी कशी होतील याचाही विचार केला तर आपल्या मनात आनंदाला जागा मोकळ्ठी होईल. थोडक्यात आपण आपल्या मनावर कसलेही दुःख, दडपण, ताण नघेता खुल्या दिलानं आनंदाचे स्वागत केले तर आनंद हा आनंदाकडे येतो आणि सर्व जग आनंदी वाटते.

(आ)

(९)

(ii) (i) दात उपटून हातात ठेवीन दात घशात घालीन

13. खलदंत

नतद्रष्ट

दातदुखीच्या सततच्या त्रासामुळे लेखकाने दंतवैद्याशी चर्चा करून दुखणारा दात काढून टाकण्याचा निर्णय घेतला असला व लेखकाच्या या निर्णयाशी दंतवैद्य सहमत असले तरी लेखकाच्या मनात दंतवैद्याविषयी अनेक प्रश्न, शंका होत्या. कारण लेखकाने
दहा-बारा वर्षापूर्वी दंतवैद्याबद्दलच्या दंतकथा ऐकल्या होत्या. दंतवैद्याची खुर्ची, दात उपटण्याची प्रक्रिया याबद्दल लेखकाच्या मनात भीतीही होती. परंतु दात काढत असताना प्रत्यक्ष असे काहीच घडले नाही. महत्त्वाचे म्हणजे दंतवैद्य अलीकडे माणसाळलेले असल्याचे लेखकाच्या लक्षात आले. कारण दंतवैद्याने लेखकाच्या हिरड्यांत इंजेक्शन देऊन लीलया दात उपटला त्यामुळे लेखकास आश्चर्य वाटले. दात उपटण्याची प्रक्रिया इतकी सोपी असेल असे लेखकास कधीच वाटले नाही. सुप्रसिद्ध लेखक, विनोदी लेखक, नाटककार वसंत सबनीस लिखित ‘दंतकथा’ हा विनोदी ललितलेख ‘सबनीशी’ मधून घेतला आहे. दाताचे दुखणे हे त्रासदायक असून दातदुखीमध्ये कोणत्याही माणसाची अवस्था केविलवाणी होते आणि दातदुखीसारख्या गंभीर विषयातील प्रसंग लेखकाने विनोदी शैलीत टिपले आहे.

लेखकाची सततची होत असणारी दातदुखी आणि या दातदुखीवर अनेक प्रकारचे उपचार करूनही दातदुखी थांबत नाही. शेवटी लेखक दंतवैद्याशी चर्चा करून दोघांच्या एकमताने दात काढून टाकण्याचा निर्णय घेतात. लेखकाच्या या निर्णयाशी दंतवैद्यही सहमत असले तरी लेखकाच्या मनात दंतवैद्याविषयी अनेक शंका होत्या. भीती होती. कारण लेखकाने दहा-बारा वर्षापूर्वी दंतवैद्याबद्दल काही दंतकथा ऐकल्या होत्या. त्यामुळे दंतवैद्याची खुर्ची, दान उपटण्याची क्रिया अशा गोष्टींबद्दल लेखकास भीती वाटते. परंतु लेखकाचा दात काढल्यानंतर लेखकाची दंतवैद्याविषयी काही प्रतिक्रिया उमटते ती पुढीलप्रमाणे.

(i) अलीकडे दंतवैद्य खूपच माणसाळलेले आहेत. असे दंतवैद्याबद्दलच लेखकाचे प्रामाणिक मत.

(ii) दंतवैद्याने लेखकाच्या हिरड्यात इंजेक्शन देवून दुखणारा दात सहज उपटून काढल्याने लेखक आश्चर्यचकित होऊन पाहतच राहिले.

(iii) दात काढण्याची प्रक्रिया इतकी सोपी असेल असे लेखकास वाटलेच नव्हते. अशाप्रकारे लेखकाच्या मनात दंतवैद्याविषयीची प्रतिक्रिया होती.

किंवा

सुप्रसिद्ध लेखक, नाटककार वसंत सबनीस लिखित ‘दंतकथा ‘ हा विनोदी लेख त्यांच्याच ‘सबनीशी’ मधून घेतला आहे. मानवी जीवनामध्ये प्रत्येकाच्या वाट्याला दातदुखी ही येतच असते. अशा दातदुखीमध्ये प्रत्येकाचीच केविलवाणी स्थिती होते. या केविलवाण्यास्थितीतून लेखकाचीही सुटका झाली नाही. असे असले तरी लेखकाने दातदुखीसारख्या गंभीर विषयाला नर्मविनोदी शैलीत मांडून सर्वानाच दातदुखीतील गमतीजमतींचा प्रत्यय आणुन दिला आहे.

लेखकाची दातदुखी सुरू होताच शेजारीपाजाराही जमत असत, चौकशी करत, कोणते उपचार कसे करावेत या विषयीही सल्ले देत मात्र लेखकाची दातदुखी तात्पुरती कमी होई व नंतर पुन्हा दातदुखी सुरू होत असे त्यामुळे शेवटी लेखक दंतवैद्याशी चर्चा करून दात काढून टाकण्याचा निर्णय घेतात. दंतवैद्याबद्दल मनात

भीती वाटत असली तरी दंतवैद्याने सहजपणे काढून टाकलेला दात पाहून लेखक आश्चर्यचकित होतात. खरेतर भांडणाच्या वेळ्ठी लेखक शत्रूंना वा शेजा य्यांना धमक्या देत असत की, ‘ दात उपट्रन हातात ठेवीण, दात घशात घालीन’ परंतु दात काढून टाकल्यानंतर लेखकास समजते की अशा धमक्यांना काहीच अर्थ नव्हता मात्र दंतवैद्याने दात दाखवला आणि लेखकाने त्यास खलदंते, नीच दात, नतद्रष्ट अशा उपमा दिल्या. कारण याच दाताने लेखकाचे त्यांच्या बायकोपुढे हसे केले होते. आता मात्र पुन्हा दाताला ठणका लागणार नाही. उपचारास्तव पुन्हा दाताखाली बोळे धरावे लागणार नव्हते आणि बायकोचा उपदेश ही ऐकावा लागणार नव्हता या विचाराने लेखक आनंदी झाले खरे. शिवाय उरलेल्या दातांना धाक बसावा यासाठी काढलेला दात घरी न्यावा असेही लेखकास वाटते. पण दुसच्याक्षणी त्या दाताची संगतसुद्धा नको असे वाटल्याने लेखकाने तो दात दंतवैद्याकडेच ठेवला. लेखक घरी आनंदात आले आणि त्यांनी शेजान्यांना आपल्या दारातूनच सांगितलेळी की, ‘रात्री तुम्हाला जागवणारा दात गेला’. यापुढे दंतसप्ताह होणार नाही. असे ओरडून सांगितले. याचे कारण म्हणजे लेखकाची दातदुखी सुरू झाली की शेजान्यांचेही जागरण होत असे. अशाप्रकारे आपल्या दाताविषयी लेखकाने शेजा च्यांना ओरडून सांगितले.

(इ)

(१) (i) तिचे नृत्य कायमचे बंद पडण्याच्या मार्गावर होते.

(ii) सुधाने नृत्याची कारकीर्द नव्याने सुरू केली.

(२) डॉ. बाळा फोंडके यांनी ‘ जयपूर फूटचे जनक’ हा आकलनात्मक पाठ लिहिला आहे. या पाठामध्ये सुप्रसिद्ध नृत्यांगणा सुधा चंद्रन हिचा अपघातामध्ये पाय गेल्याने तिने जयपूर रुग्णालयात जाऊन कृत्रिम पाय बसवला व पुन्हा आपल्या नृत्याला सुरुवात केली. ज्यामुळे ‘नाचे मयूरी’ हा चित्रपट तिच्या जीवनावर आधारित निर्माण झाला व तो तितकाच प्रसिद्ध झाला. त्या पायाची निर्मिती कशाप्रकारे झाली ? त्याचे जनक कोण याविषयीच्या माहितीवर प्रकाश टाकला असून कृत्रिम पायाच्या आधारे दिव्यांगत्वावर मात करता येते हे स्पष्ट केले आहे.

डॉ. प्रमोद किरण सेठी यांनी विनंती केल्याने पंडित राम चरण शर्मा यांनी आपल्याच देशात कृत्रिम पाय तयार करणे सुरू केले. या कृत्रिम पायामुले उभे राहता येते याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे सुप्रसिद्ध नृत्यांगना सुधा चंद्रन. सुधा चंद्रन यांचा अपघात झाला असताही या दुःखावर मात करती त्यांनी कृत्रिम पाय बसवून नृत्यावर मेहनत घेतली. सरावामुळे त्यांना पहिल्यासारखा नृत्य करता येवू लागले. जेणेकरून त्यांच्या या नृत्यसाधनेवर आधारित ‘नाचे मयूरी’ हा चित्रपट काढला व तो तितकाच प्रसिद्धही झाला. अशाप्रकारचे अनेक दिव्यांग आपल्या अवतीभोवती असून ते कृत्रिम पायाच्या मदतीने सर्व संकटावर मात करून स्वतःची कामे स्वतःच करतात याशिवाय ते मोठ्या प्रमाणात सामाजिक कार्यही करतात. उदाहरणः नसीमा हुरजूक यांनी दिव्यांगासाठी कोल्हापूर शहरालगत बिनपायच्यांचे घर बांधले आहे. कृत्रिम पाय तयार करण्याची संस्थाही सुरू केली. थोडक्यात कृत्रिम पायाच्या मदतीने दिव्यांगावर मात करता येते हेच स्पष्ट होते.
विभाग २: पद्य

उत्तर २.

(अ)

(?) (i)

(ii) (b)

(२) कल्पना दुधाळ यांच्या ‘रोज मातीत’ या कवितेतील दिलेली काव्यपंक्ती असून ही कविता त्यांच्याच ‘सीझर’ कर म्हणतेय माती ‘ या काव्यसंग्रहातून घेतली आहे.

उसाची लागण करताना त्याच्या अगोदर एक इतभर डोळे असलेले पाहून कांड्या केल्या जातात. अशा कांड्यांना ‘बेण’ उसे म्हणतान. हे बेणं शेतातील सरीवर ठेवून ते पायाने दाबून मातीत गाडले जाते. वरील पंक्तीतून शेतकरी कुटुंबात संसार करणारी, उदयाचे स्वप्न पाहणारी तसेच संपूर्ण कुटंबालाच सुख-समृद्धी, ऐश्वर्यसंपन्न पाहण्यासाठी स्वतःच्या मनाचा यत्किंचितही विचार न करता अहोरात्र शेतात राबत असते. ती कांड्याकांड्यानी संसार साधत आहे. शेतातील छोट्या-छोट्या तसेच कष्ट्रद अशा कामांतून आपल्या संसाराला हातभार लावते. तिच्या या अंगमेहनतीने शेतकरी कुटंबाची समृद्धीच होताना दिसते.

कवितेतील स्त्रीसुद्धा अशाच शेतकरी कुटुंबातील कष्टप्रधान महिलेचे प्रतिनिधित्व करते. प्रत्यक्ष कवयित्री ही शेतकरी कुटंबातील असून शेतकरी जीवनाशी अतिशय अंतर्मुख होऊन विचार करताना दिसते. आणि म्हणूनच उसाच्या बेण्याच्या लावणीच्या प्रत्ययकारी चित्रणातून त्या स्त्रीची संसार करण्याची वृत्ती, शेतीमय झालेले तिचे जीवन म्हणजे स्वतःच्या मनाला सतत दाबून टाकत संपूर्ण कुटंबाचा विचार करणारी ही कष्टकरी महिला श्रेष्ठ वाटते. तिच्या मनातील घरातील माणसांविषयीच्या भावना, शेतीविषयी, शेतीपूरक कामाविषयी आत्मीयता स्पष्ट होते. जीवनातील संघर्षालाही ती सहजपणे सामोरी जाते. अशाप्रकारच्या सततच्या कष्टांतून आपल्या संसाराला ती हातभार लावते आहे.

(३)

प्रसिद्ध कवयित्री ‘कल्पना दुधाळ’ यांनी ‘रोज मातीत’ ही कविता लिहिली असून’, सीझर कर म्हणतेच माती’ या काव्यसंग्रहातून ती घेतली आहे.

आपला संसार सुखी होण्यासाठी दररोज मातीत दाबणान्या शेतकरी कष्ट करणान्या स्त्रीची मनोव्यथा या कवितेत मांडली आहे. आपल्या ओढग्रस्त अशा संसाराला हातभार लावण्यासाठी आपल्या कुटुंबाला, सुखी-समृद्धी, ऐश्वर्यसंपन्न बनविण्यासाठी उन्हातान्हाची पर्वा न करता कांदयाच्या रोपांची ती लावणी करत आहे. सरी-वाफ्यात एक-एक रोप लावताना जणु काही आपला जीव लावतो आहे. काव्या आईच्या भाळावर गोंदणाच्या हिरव्या नक्षीप्रमाणे ती शेत पिकाने सजवते आहे.

आपल्या शेतातील सोन्याची फुले (झेंडूची फुले) तोडत असता आपण आपला देहच तोडत आहोत असे या स्त्रीला वाटते आणि अशा या देहरूपी झेंडूच्या फुलाचे तोरण घरादाराला ती बांधते. तोरणाच्या रूपात ती घरातील आनंद शोधण्याचा प्रयत्न करते. त्यासाठी ती आपला देह अखंडितपणे कष्टविते आहे.

सरीवर उसाचे बेणं लावते. नद्रतय उसाच्या बेण्याप्रमाणेच ही स्त्री आपल्या कुटंबाला ऐश्वर्यसंपन्न बनवताना आपल्या मनातील इच्छा-आकांक्षा दडपून टाकते. आपल्या मनाचा, इच्छा-आकांक्षाचा विचार न करता छोट्या-छोट्या कामातूनही संसाराला हातभार लावते आहे. संसार सावरते आहे. त्यासाठीच ती रोज मातीत राबते आहे. उन्हातान्हात, वादळवान्यात राबणे, कष्टाची कामे करणे हे तर तिचे रोजचेच असते. तिच्या या कर्तृत्वाचे प्रतीक म्हणजे तिच्या या शेतात सर्वत्र हिरवाई दिसते कवयित्रीला जणू काही ही स्त्रीच मागे शेतात हिरवी होऊन उरली आहे असे वाटते. खोल विहिरीचे पाणी शेंदत संसार करणारी स्त्री आपल्या कर्तृवाचे फळ रेतातल्या हिरवाईतून दाखवते. रोजचेरोज मातीत अखंडितपणे कष्ट, श्रम करते आहे नांदते आहे. अशाप्रकारे कष्ट करणारी, रोज मातीत राबणारी ही स्त्रीमातीशी एकरूप होऊन भारतीय कृषिसमृद्धिसाठी योगदान देताना दिसते. कवयित्रीने रोज मातीत राबणाज्या कष्टकरी स्त्रीच्या अंतर्मनाचा शोध अंतर्मुख होऊन घेतल्याने तिच्या मनातील जिद्द, कष्टाळू वृत्ती, मातीत रुजण्याची भूमिका, काळ्या मातीच्या आणि समृद्धीच्या गोंदणाची नक्षी पाहणारी व शेवटी हिरवी होऊन उरणारी म्हणजेच अतोनात कष्टानंतर हिख्या समृद्धीच्या स्वरूपात शिल्लक राहणारी स्त्री अतिशय तरल अशा संवेदनेच्या पातळ्ठीवरून रेखाटली असल्याने ही कविता प्रत्यक्षतेची अनुभूती देते. अशाप्रकारे शेतकरी स्त्रियांच्या कष्टमय जीवनाचे वर्णन केले आहे.

(आ) ‘रे थांब जरा आषाढघना’ या कवितेचे कवी बा.भ. बोरकर असून त्यांच्या ‘चैत्र पुनव’ या काव्यंसंग्रहातून ही कविता घेतली आहे. निसर्गसाँदर्य हा त्यांच्या कवितेचा विषय असून या कवितेत निसर्गप्रतिमांची योजना करून तीव्र संवेदनशीलता व नादमयतेचे येथे दर्शन घडविले आहे.

निसर्गाला साँदयाने परिपूर्ण नटविणारे आश्लेषा हे नक्षत्र असून या नक्षत्रातील पावसाच्या वर्षावामुळे संपूर्ण सृष्टी हिरवाईच्या जादूने नटलेली असून या पावसाच्या वर्षावाला घाबरून आपले रलजडित पंख पसरवित, सोनेरी रंगाची उधळण करत फुलपाखरांचे थवे उडतात. नयनरम्य अशा हिरवाईच्या नाना छटांनी नटलेली धरती पाहण्यासाठी, अनुभवण्यासाठी कवी आषाढघनाला थांबवित आहे. महत्त्वाचे म्हणजे पाऊस थांबताच आषाढघनांच्या वर्षावात न्हाऊन निघालेला इंद्रधनुष्य निसर्गसाँदर्याला परिपूर्ण करेल, त्याच्या साँदर्यात अधिक भर घालेल. अशाप्रकारचा आकाशात दिसणारा इंद्रधनुष्य अद्वितीय असे निसर्गसौंदर्य घडवू पाहत आहे. या कडण्यामध्ये तुषारस्नानी, पिसोळी, रलकळा, इंद्रवर्ण अशा अर्थपूर्ण प्रतिमांनी नटलेले शब्द योजले आहेत. तसेच तुषारस्नानी, थव्याथव्यांनी, मध्यान्ही अशा यमकांची योजना करत असल्याने नादमयता निर्माण होते. तसेच शब्दांच्या चपखल वापरातून स्पष्ट होणारी अर्थछटाही आशयाला गतिमानता प्राप्त करून देते.

कवितेतून व्यक्त झालेले हे निसर्गसौंदर्य मानवी मनातील उत्कट अनुभवाचा प्रत्यय आणून देतात. कवितेतून व्यक्त झालेला हा भावाविष्कार संवेदनशीलतेचा चैतन्यदायी प्रत्यय दिल्यावाचून राहत नाहीं.

(इ) कविवर्य गझलसम्राट सुरेश भट लिखित ‘रंग माझा वेगळा’ या गझलमधील या ओळ्ठी असून त्यांच्याच ‘रंग माझा वेगळ्ा’ या गझलसंग्रहातून ही कविता घेतली आहे.
वरील काव्यपंक्ती या सामाजिक आशयाच्या असून ज्यांचे आयुष्य दुःखाने, नैराश्याने अंधःकाराने व्यापले आहे, समाजामध्ये जो वर्ग अन्यायाखाली भरडला जातो त्यांच्यासाठी आपण पेटून उठणारा सूर्य आहोत असे कवी येथे आत्मविश्वासाने सांगतात. माणसांच्या ‘मध्यरात्री’ मध्यरात्र हे अंधाराचे प्रतीक असून त्यात मानवी जीवनातील दु:ख सामावले आहे. या दु:खावर मात करण्यासाठी प्रकाशाची आवश्यकता आहे. ‘सूर्य’ संपूर्ण जगाला उजळून टाकणारा, मानवी जीवनाला प्रकाशमान करणारा, यशाचे प्रतीक असून अशा अन्यायी, दुःखी माणसाला आपण योग्य दिशा देणार आहे. त्यासाठी अन्यायग्रस्त माणसाच्या मध्यरात्री त्यांना प्रकाश दाखवणे आपण सूर्य असून हा सूर्य पेटविण्याचा जो उत्सव, सोहळ्ठ आहे, तो माइयासाठी नसून ज्यांचे जीवन अंधःकाराने व्यापले आहे त्यांच्यासाठी काहीतरी करण्याची प्रखर इच्छा कवीच्या मनात बळ्यवते. हेच या ओळींतून स्पष्ट होते. अर्थपूर्ण प्रतिमांच्या वापरातून सूचक अर्थ स्पष्ट करण्याची ताकद येथे सहज पाहावयास मिळते. काव्यपंक्तीतून व्यक्त होणारा भाव हा वाच्यार्थापलीकडील असून कविमनातील भावनांचा तो प्रत्ययकारी आविष्कार आहे या आविष्कारातूनच आपणास कविमनाच्या संवेदनशीलतेचेही दर्शन घडते.

किंवा

श्रेष्ठ संतकवी संत एकनाथ यांनी ‘विंचू चावला’ हे रूपकात्मक भारूड लिहिले असून त्यांच्याच श्री सकलसंचगाथा खंड-२ मध्ये ते समाविष्ट आहे. ‘विंचू’ या सरपटणान्या विषारी प्राण्याला वृश्चिक असे म्हणतात. भयंकर वेदना देणारा हा विंचू परंतु संत एकनाथांना या भारूडामध्ये योजलेला विंचू हा या विषारी प्राण्यापेक्षाही अतिभयंकर असल्याचे सुचवायचे आहे. ‘विंचू’ हे काम आणि क्रोध या विकारांचे प्रतीक म्हणून योजले आहे. काम म्हणजे मनामध्ये असलेली अनिर्बध इच्छा तर क्रोध म्हणजे राग, संताप. व्यक्तीच्या मनात जेव्हा अनिबंध इच्छा व क्रोध निर्माण होतात तेब्हा त्याचे जीवन दूषित होते. जेव्हा माणसाला कामक्रोधाची बाधा होते तेव्हा तो विंचू चावल्याप्रमाणे बेताल-स्वैर वर्तन करतो. विंचवाच्या या चावण्यामुळे संपूर्ण शरीरात विष भिनते व हे विष भिनल्यामुळे मानवाच्या शरीरातील पंचप्राण हे व्याकूळ होतात. नाशवंत शरीरातून ते बाहेर निघून चालल्यासारखे वाटतात. कारण संपूर्ण शरीरदेहामध्ये असहय वेदना होतात. काम-क्रोधाची बाधा झाल्यामुळे जीवन हे अविचारी बनते. विंचू दंशामुळे होणारे परिणाम या दोनही कडव्यांतून सांगितले असून शेवटच्या कड्यात या विंचवासारखीच समाजात सुद्धा माणसाची जात वावरत आहे. अशा या विषारी जातीला ‘मनुष्य इंगळी’ असे अर्थपूर्ण विषेषन कवीने योजले असून ‘मनुष्य इंगळी’ ही विंचवापेक्षाही अतिभयंकर असून तिने सद्वर्तनी माणसास दंश केल्याने संपूर्ण शरीरभर होणारी वेदना प्रत्येकाने जाणून घेतली पाहिजे. असे संत एकनाथांना वाटते.

समाजामध्ये ‘मनुष्य इंगळ्ठी’ च्या रूपात दुर्जन माणसे जागोजाग फिरताना दिसतात. अशी माणसे आपल्यातील दुर्वर्तनामुळे समाजातील माणसांचा नाश करू पाहत आहेत. त्यांच्या सहवासाचा परिणाम विंचवाच्या दंशाहून भयानक होतो. त्यामुळे सद्वर्तनी माणसांनी अशा घातकी दुर्जनांपासून दूर राहून आपला विकास साधावा. कामक्रोधरूपी विकारांपासून, दुर्जनापासून, दुर्वर्तन करणान्यांपासून दूर राहिले तरच स्वतःचा व इतरांचाही विकास होताना दिसतो. या भारूडामध्ये अल्पाक्षरांतून गर्भितार्थ

सांगण्याची कला, सामर्थ्य हे संत एकनाथांच्या शब्दातून व्यक्त होते. विंचू, पंचप्राण, मनुष्यइंगळ्ठी अशा वास्तववादी प्रतिमा सूचक अर्थ स्पष्ट करतात. एखादी गोष्ट घडताच त्याचे होणारे परिणामही स्पष्ट करण्याची ताकद या शब्दांतून दिसून येते. संपूर्ण भारूडाची रचनाही नाह्यपूर्ण असल्याने चटकन पकड घेणारी आणि चिंतन-मननाच्या पातळ्ठीवर जाऊन विचार करायला लावणारी वाटते. थोडक्यात सर्वसामान्यांनी दुर्जनाची संगत न करता सत्त्वगुणाच्या आश्रयानेच आपल्या आयुष्याची वाटचाल करावी असा पारमार्थिक नीतीचा उपदेश येथे संत एकनाथांनी केला आहे.

विभाग ३: साहित्यप्रकार-कथा

उत्तर ३.

(अ)

(२)

(i) वाचकाला वर्तमानातून भूतकाव्यत घेऊन जाणे आणि पुन्हा वर्तमानात आणणे.

(ii) कथेतील प्रसंग, पात्रे, वातावरण हे मर्यादित असते.

(२) कथा ही जीवनस्पर्शी असते. राजाराणी, टैक्सीड्रायक्तर, नर्स, लोकसेवक असो त्या प्रत्येकाच्या जीवनातील घटनांचा, भावभावनांचा, वैचारिक उलथापालर्थींचा धांडोळ घेण्याचे सामर्थ्य कथेत असते. कथा या साहित्यप्रकाराला कोणताच जीवनाविषय वर्ज्य नसतो मानवी जीवनाचा विचार करना त्याच्या बालपणापासूनच कथेने मानवी जीवनात प्रवेश केलेला असतो. अशाप्रकारे कथा ही मानवी जीवनाचा थेट वेध घेताना दिसते.

(आ)

(१) सुप्रसिद्ध कथालेखक व.पु. काळे लिखित ‘ शोध’ ही कथा त्यांच्या ‘मी माणूस शोधतोय’ या कथासंग्रहातून घेतली असून वपुंनी ‘शोध’ ही वैशिष्ट्यपूर्ण कथा लिहिली असून कथा-रचनेच्या तंत्राची अनेक वैशिष्ट्य या कथेत स्पष्टपणे आढळतात.

एक रुपयाच्या नोटेवरून जे संघर्षात्मक वातावरण निर्माण होते या प्रसंगापासून कथानकाची सुरुवात होते. ‘अनु इनामदार’ ही महत्त्वाची प्रमुख व्यक्तिरेखा असून या व्यक्तिरेखेभोवतीय संपूर्ण कथानक फिरत असताना दिसते.

कथेचा नायक व मुक्ता यांनी भिडे दांत्यांना सुटे पैसे देण्यासाठी अनू घरात नसताना तिच्या टेबलावर काचेखाली ठेवलेली ? रुपयाची नोट अनूला न विचारता घेतली मात्र तिच नोट परत मिळ्वविण्यासाठी तिचा जो शोध घेतला जातो. तो शोध म्हणजे ही कथा होय.

कथानकातील महत्त्वपूर्ण प्रसंग:’ अनु’ च्या एक रुपयाच्या नोटेचा शोध घेण्यासाठी कथेतील नायक, मुक्ता व अन् घराबाहेर पडतात आणि कथानकाला सुरुवात होते.

कथेच्या सुरुवातीस कथेतील नायक भिडे दाम्पत्यास एक रुपयाची नोट अनूला न विचारता देतो व भिडे दाम्पत्य ती नोट टॅक्सीड्राव्करला देतात. परंतु भिडे दाम्पत्य घरी जात असतानाच त्यांच्या टैक्सीला अपघात होतो. व या अपघातात टैक्सीखाली एक म्हातारा सापडतो मात्र टैक्सी चालकाच्या चांगुलपणामुळे भिडे दाम्पत्य त्या टैक्सीड्रायव्हरला वाचविण्यासाठी पोलीस स्टेशनला सोबत जाऊन जवाब देतात. सामाजिक बांधिलकीचे भान ठेवून टैक्सीड्रायव्हरने त्या म्हाता च्यास नायर रुग्णाल्यात अंडमिट केले. मात्र म्हाताराच्या जगण्याची आशा नव्हती अनु. इनामदारच्या एक
रुपयाच्या नोटेच्या शोधाचा प्रवास भिडे दाम्पत्याच्या घरापासून टैक्सीचालक टैक्सीचालकाकडून पोलीस स्टेशनमध्ये तिथून समोरील हॉटिलमध्ये मालकाकडे ती नोट मिळते. अनु इनामदारला ती नोट मिळ्यामागचे रहस्य-तिला आलेला हदयस्पर्शी अनुभव व त्यातील भावनिक गुंतागुंत स्पष्ट होते. इथे टैक्सीचालकाने जीवनातील वास्तवाचा घेतलेला शोध न भाने अनुला समजावून सांगिलेले मानवी जीवनाचे तत्त्वज्ञान आणि शेवटी सापडणान्या वस्तूचा शोध घ्यावा पण हातीन येणान्या गोष्टीचे काय ? याचे उत्तर सापडत नाही. जीवनातील कटू सत्य अशा प्रसंगातून सामोरे येते.

या सर्व प्रसंगाची केंद्रबिंदू ‘अनु इमानदार’ ही व्यक्तिरेखा असून ती स्वतंत्र विचाराची परखड मनोवृत्तीची, विक्षिप्त वाहणारी, मनातून अतिशय संवेदनशील, भावुक, माणसांना जिंकणारी, प्रेमळ स्वभावाची अशीही व्यक्तिरेखा जिथे सुख-दु:ख सहज पहायला मिळ्ठेल अशा वैद्यकीय क्षेत्रात नर्स म्हणून आनंदाने काम करते. हे क्षेत्रही ती स्वविचाराने निवडून आत्मविश्वासातून पुढे जाणारी भावनिक गुंतागुंतीतून एक रुपयाच्या नोटेचे वाटणारे महत्त्वही तिच्या दृष्टीने महत्त्वाचे ठरते मात्र टैक्सीड्रायक्हरची मुलगी त्याला सोडून कायमची निघून गेलेली ती परत न येणारी त्यासाठी माणसाने बदलले पाहिजे. अशा प्रसंगातून जीवनातील वास्तवाला सामोरे जाण्यासाठी ड्रायव्हरसारखी नजर असली पाहिजे हे त्याच्या लक्षात येते आणि माणसाने भूतकळात कधीही अडकू नये कारण जो भूतकाळात अडकतो त्याचे भविष्य खराब होते. एकूणच कथानकातील विविध प्रसंगातून कथानकाला मिळ्णणान्या कलाटण्या मनाला वेडावून टाकतात.

नोटेच्या शोधासाठी फिरणारे कथानक शेवटी रहस्याचा उलगडा करते. कथेचा विषय प्रसंग, पात्र यांना अनुसरून कथालेखकाची भाषाशैलीही जीवनव्यवहाराला सुखद करणारी असून त्यातील संवादरैलीही नाट्यात्म दर्शन घडविते. कथेच्या शीर्षकाप्रमाणे आपले मनही सतत शोधत राहते आणि आपणासही अनेक गोष्ट्टंचे रहस्य समजते आणि मग आपणही जीवनातील वास्तवाला सामोरे जातो. त्या दृष्टीने या कथेचे शीर्षक शोध हे समर्पक आहे.

14. किंवा

सुप्रसिद्ध कथालेखिका डॉ. प्रतिमा इंगोले लिखित ‘गढी’ ही कथा त्यांच्या ‘अकसिदीचे दान’ या कथा संग्रहातून घेतली आहे. सातपुढ्याच्या कुशीत बसलेल्या गावात वाननदीने लहानपणी दिलेले दान घेऊन बापू गुरुजींनी त्यांच गावात समाजकार्याला सुरुवात केली. गावात शाळ्ठा नसल्याने गावातील मुलांना रिक्षणासाठी तालुक्याच्या गावी जावे लागते त्यासाठी सर्वप्रथम बापू गुरुर्जीनी गावात शाळा सुरू केली. मुलांसाठी शाळेतच तालीमखाना सुरू केला. गावात वाचनालय सरू केले. शाळेसाठी मुले इतरगावाहूनही येत त्यामुळे त्यांना राहण्यासाठी बोर्डिंगची उभारणी केली. ही सर्व कामे बापू गुरुजी निःस्वार्थ भूमिकेतून करत होती त्यामुळे गावातील माणसे गुरुजींच्या प्रत्येक शब्दाला किंमत देत होती. त्यांच्याशी आदराने, मानाने वागत होती दिवसेंदिवस गुरुजीचं वाढणारे वजन, त्यांना मिळणारा आदर, सन्मान हे गावातील काही लोकांना (खूपू लागले) सहन होईनासे झाले.

गुरुजींच्या या नि:स्वार्थी कार्यामुळे गावातील लोकांच्या स्वार्थीपणाला आळा बसू लागला. कारण प्रत्येक गावातच असा विरोधकांचा गट असतो जो भ्रष्टाचारी, स्वार्थी हेतूने काम करतो व जो निःस्वार्थीपणे कामे करतो. त्यांच्या कामात सतत अडचणी निर्माण करण्याचे कार्य विरोधी गट करत असतो. त्यासाठी तो अपप्रचार करतो, माणसांना भडकवितो. गावाच्या फायद्यापेक्षा नुकसान कसे होईल या कडेच अधिक लक्ष देणारा म्हणजे गावात उचापती करणान्यांचा गट असते. तो माणसामाणसात सतत संघर्ष निर्माण करतो अशाप्रकारे कुटील कारस्थाने करणारा एक वर्ग जो स्वातंत्यप्राप्तीनंतर ही गावात कार्यरत होता याचे दर्शन लेखिकेने घडविले आहे. या उचापती करणान्या वर्गाने गावात बापू गुरुजींच्या प्रयत्नाने चालू होणारे पोस्ट बंद करून टाकले. गावासाठी चांगली सडक होऊ दिली नाही. गावात चालू होणान्या दवाखान्यास विरोध केला. गावातील लोकांना गुरुजींविरोधात भडकविले व गावाची स्थिती ‘जैसे थे’ केली. अशा लोकांना मोबदला न देता कामे करवून घेण्याची सवय असते’ ही गावाच्या दृष्टीने मोठी अडचण असते.

उचापती करणाज्या लोकांना त्याच्याशी काहीच देणे घेणे नसते. त्यांना फक्त त्यांनी चुकीची कामे केली तरी त्यांची गावभर स्तुती व्हावी असे वाटत असते. गावात त्यांचे वजन असावे, गावकन्यांनी त्यांना किंमत द्यावी. असेही वाटते परंतु अशा व्यक्तीकडून गावाचा कसलाच विकास होत नाही झालाच तर तो भ्रष्टाचाराच्या मार्गनि केला जातो. ज्याचे परिणाम लगेच दिसून येतात. उदा. गावातील रस्ते हे कधीच दीर्घकाळ टिकणारे, पक्के केले जात नाहीत. उलट अशा योजनांतून वारंवार पैशाची अफरातफर होते. भ्रष्टाचार होतो. जे प्रत्येक गावात थोड्याफार फरकाने असे चित्र दिसून येते. अशाप्रकारचे ज्वलंत प्रश्न लेखिकेने येथे सहजरित्या मांडले आहेत.

(२)
डॉ. प्रतिमा इंगोले लिखित ‘गढी’ या कथेत स्वातंत्यानंतरचच्या विकासाच्या वाटेवरील गावागाड्या समोरचे प्रश्न, ते सोडविण्यातील अडचणी व ग्रामसुधारणेसाठी निष्ठापूर्वक झटणारे बापू गुरुजीसारखे समाजसेवक यांचे वर्णन या कथेत आले असून लेखिकेने ही कथा वैदर्भी बोलीत रेखाटली आहे. वाननदीच्या प्रतीकातून गावात होणारे स्थित्यंतरेही येथे आपणास पाहावयास मिळ्तात.

सातपुड्याच्या कुशीत वसलेल्या गावाला चिकटून वाननदी झुळ्ूूुूू वाहत आहे. तिच्या या वाहण्यामुळे गावाचा कशाशीच कमी नाही. गावातील जमीनही कसदार, लोण्यासारखी मऊ, अमाप धान्य देणारी त्यामुळे गावचे लोक या नदीचे तोंडभरून कौतुक करतात. तिच्याच जलाशयात पोहतापोहता गुरुजींचे बालपन गेलेले. याच नदीने गुरुजींना गावाच्या विकासाचे स्वप्न दाखविले. तिनेच गुरुजींना या कार्याचे वाण दिले. तसे गुरुर्जी शिक्षणासाठी तालुक्याच्या गावी गेले व शिक्षण संपताचते आपले स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी गावी आले. त्यांनी नोकरीसाठी शहर न गाठता गावातच ची इयत्ता चौथीपर्यन्तची शाळ्ा सुरू केली. त्यामुळे गावातील मुलांचा रिक्षणासाठी तालुक्याचा जाणारा ओघ कमी होऊन ते मुले गुरुजीनी सुरू केलेल्या शाळेत येवू लागली. आजूबाजूच्या परिसरातील मुलेही शाळेच्या पटावर नाव
घालू लागली. इयत्ता चौथीनंतर पुढे सातवीपर्यन्त बापू गुरुजींनी शाळेचे वर्ग वाढविले. मुलांना राहण्यासाठी बोर्डिंग बांधले. या सुविधांमुले वाननदील्र अधूनमधून जसा पूर येतो तशाचप्रकारे गुरुजींच्या शाळेतही मुलांची संख्या वाढू लागली. तसे गुरुजीही शाळेतील मुलांवर जीवापाड प्रेम करत ‘संपन्न’ सारख्या मुलाला मानसपूत्र मानले. रात्री-अपरात्री कंदिलाच्या उजेडात गुरुजी मुलांचा अभ्यास घेत. त्यांना शिकवत, त्यांना पहाटे उठवत. मुलांनी शरीरसंपदा टिकावी यासाठी शाळेतच गुरुजींनी तालीमखाना काढला त्यामुळे वाननदीला कदीमदी येणारा पूर आता पटावरच्या आकक्याइतके आला क्हता असे लेखिका म्हणते कारण गुरुजींच्या या प्रयलामुले शाळेतील पटावरची विद्यार्थी संख्या दिवसेंदिवस वाढत होती. हे गुरुजींच्या प्रयत्नाचे यश म्हणावे लागेल.

15. किंवा

सुप्रसिद्ध कथालेखक व. पु. काळे लिखित ‘शोध’ या कथेत ‘टैक्सीड्रायव्हर’ हे पात्र असून कथेतील कथानकाला मोठी कलाटणी देणारे हे महत्त्वाचे पात्र आहे.

कथेतील प्रमुख व्यक्तिरेखा ‘अनू इनामदार’ नर्स म्हणून के. ई. एम. हॉस्पिटलमध्ये काम करत असताना आठ-नऊ वर्षाची ‘सुनीता’ नामक मुलगी हॉस्पिटलमध्ये अंडमीट होते. मृत्यूपूर्वी तिच्या वेदना ‘अनू’ ने कमी केल्याने खूश होऊन आपल्या खाऊतील एक रूपयाची नोट त्यावर ‘सुनीता’ असे लिहून तिला भेट देण्यासाठी ती आईजवळ देते व कायमची डोळे मिटते. अनूच्या या एक रुपयाच्या नोटेचा शोध घेतल्यानंतर त्या नोटेमागचे रहस्य ‘अनू’ कड्नून सर्वाना समजत अन् सर्वत्र शांतता पसरते. या शांततेचा भंग करत टैक्सीड्रायव्हरने मानवी जीवनातील वास्तवाचा शोध घेतला. त्याने एक रुपयाच्या नोटेच्या शोधानंतर आपली स्वतंत्र अशी भूमिका मांडली आहे. आपण आपल्या व्यवसायामध्ये व्यवहारी बनने गरजेचे असते. हे समजावून सांगताना टैक्सीड्रायव्कर आपल्याच क्षेत्रातले उदा. देतो. असे पेशंटमध्ये अडकून चालणार नाही शिवाय माणूस भूतकाळ्यात अडकला की संपले. त्यामुले भविष्यकाळ ही खराब होतो आणि म्हणूनच आपली एखादया ड्रायव्रसारखी नजर एकदम समोर असावी लागते असे सांगून तो आपले स्वत: चे उदाहरण देतो. माझा पेशा टँक्सीड्रायव्हरचा असून तो नव्याने सुरू केला असून या टैक्सीत एखादी सुंदर व्यक्ती येवून बसते तेक्हा तिने खाली उतरू नये असे आपणास वाटत असले तरी त्याचे डेस्टिनेशन ठरलेले असते. त्याने गाडी थांबव म्हटले की गाडी थांबवून मीटरवरचा आकडा आपण पुसून टाकायचा व नव्या पैसेंजरचे स्वागत करायचे. इतकेच. असे म्हणून आपला व अनुचा पेशा एकच असून पेशंट दगावला की फक्त चादर बदलायची, उशी झटकायची, पायाखालचे ब्लँकेट नवे वाटेल अशी त्याची घडी घालायची व नव्या पेशंटचे स्वागत करायचे. कॉटवर कोण नवा हे न पाहता फक्त कॉटचा नंबर सांभाळ्ळायला टैक्सीड्रायव्हर जीवनाचे सत्य सांगत होता परंतु संवेदनशील अनुला या सगळ्याच गोष्टी इतक्या सहजतेने विसरता येणार नव्हते. हे टैक्सी ड्रायव्हरला पटते. परंतु एक रुपयाची नोट शोध घेता परत मिळणार होती मात्र हातातून निसटून गेलेल्या

सगळ्याच गोष्टी अशा परत मिळत नाहीत. कारण, मला माझी मुलगी सोड्न गेली ती कायमची तेक्हा मी काय करावं ? असा प्रश्न उपस्थित करतो. पण त्याच्या या प्रश्नाचे उत्तर मिळत नाही. अशाप्रकारे टैक्सीड्रायव्करच्या जीवनातील वास्तवाचा शोध घेत राहतो.

16. विभाग ४: उपयोजित मराठी

उत्तर ४.

(i) मुलाखतीचे प्रमुख हेतू पुढील प्रमाणे सांगता येतील.

(a) मुलाखत देणान्या व्यक्तीचे विविध पैलू समजून घेण्यासाठी मुलाखत घेतली जाते.

(b) व्यक्तीच्या कार्यकर्तृत्वावर प्रकाश टाकण्यासाठी.

(c) असामान्य व्यक्तीच्या संघर्षगाथा ह्या जनसामान्यांना जाणून घेण्याच्या इच्छ पूर्ण करण्यासाठी.

(d) व्यक्तीच्या कार्यकर्तृत्वाबरोबरच त्यातील माणूसपण जाणून घेण्यासाठी.

(e) एखादया घटनेविषयीची सखोल माहिती समजून घेण्यासाठी.

(f) समाजप्रबोधन करण्यासाठी, जनजागृती करण्यासाठी.

(g) कलांचा रसास्वाद घेण्यासाठी मुलाखत घेतली जाते.

(ii) माहितीपत्रकाच्या रचनेची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे सांगता येतील.
(a) माहितीचा प्राधान्य
(b) उपयुक्तता
(c) वेगळेपण
(d) आकर्षक मांडणी
(e) भाषाशैली….इत्यादी

(a) माहितीला प्राधान्य: माहितीपत्रकामध्ये माहितीला प्राधान्य असून माहितीपत्रकातील माहिती हेतूशी सुसंगत आणि अचूक असावी. तसेच संस्थेची माहिती असेल तर ती अत्यावश्यक व कायदेशीर माहिती असावी. उदा. संस्थेचा नोदणी क्रमांक, संस्था नोदरी दिनांक, दूरध्वनी क्रमांक, ई-मेल, वेबसाइट, संस्थेचे बोधचिन्ह, घोषवाक्य, पत्ता, पदाधिकान्याची नावे, कामकाजाची वेळ इत्यादी.

(b) उपयुक्तता: माहितीपत्रक हे उपयुक्त, परिणामकारक असावे, वाचून झाल्यानंतर ते जपून ठेवण्याची इच्छा झाली पाहिजे. ते फाड्न फेकून देता कामा नये. माहितीपत्रकात जर वाचकाच्या जिव्हाक्याची माहिती दिली तरच त्या माहितीपत्रकाचे उपयोगमूल्य वाढेल. उदा. ग्राहकाच्या दैंनंदिन जीवनातील समस्या, प्रश्न सोडविण्यासाठी माहितीपत्रक उपयुक्त ठरेल असे ग्राहकास वाटणारे माहितीपत्रक उपयुक्त ठरते. उदा: दुधातली भेसळ अशी ओळखा किंवा फुलांवरीले केमिकल कसे ओळखाल ? अशाप्रकारची वाक्ये ग्राहकांचे लक्ष वेधून घेतात. त्यामुळे माहितीपत्रकही ग्राहकास महत्त्वाचे वाटते.

(iii) अहवाललेखनासाठी विषय कोणताही असो वा कार्यक्रमाचा प्रकार कोणताही असो सर्वप्रकारच्या अहवाललेखनाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातील ‘ वास्तवदर्शीपणा’ अहवाललेखन.
हे वर्षानुवर्षे उपयुक्त ठरणारे महत्त्वाचे साधन असून अहवाललेखनाच्या विषयाला बाधा निर्माण होईल. अशाप्रकारची आपली मते वा विचार अहवाललेखनात नमूद करता येत नाहीत. तसेच स्वतःच्या मर्जीनुसारही अहवाललेखन करता येणार नाही कारण वास्तवदर्शी लेखन हा अहवालाची आत्मा असून अहवाललेखनही आदर्शक्त असले पाहिजे अशा अहवाललेखनामुळे आपल्याला संस्थेविषयीचा विकास, राबविलेल्या योजना तसेच विविध उपक्रमाविषयीची माहितीही मिळते-त्यामुळे समारंभामध्ये, सभेमध्ये, संशोधनामध्ये अहवाललेखकाने काय अनुभवले, पाहिले, ऐकले या सर्वांचे तो वास्तवदर्शी अहवाललेखन करतो.

(iv) सामान्यांत असामान्य कामगिरी करणान्या व्यक्तीचे आयुष्य जाणुन घेण्याची इच्छा सर्वानाच असते. विशिष्ट क्षेत्रात उल्लेखनीय कामगिरी करणान्या व्यक्तींची मुलाखत घेतली जाते. प्रश्नांच्या माध्यमातून अशा व्यक्तिमत्त्वांना बोलते करण्याची जबाबदारी मुलाखतकारावर असते. गृहिणी, विद्यार्थ्यापासून ते डॉक्टर, वकील, सामाजिक कार्यकर्ते, शिक्षक, संपादक, पत्रकार, कवी, लेखक, गिर्यारोहक, समुपदेशक, खेळ्यड्ड, तंत्रज्ञ, शेतमजूर, कामगार अशा कोणत्याही क्षेत्रातील व्यक्तीच्या कार्यांचा प्रवास मुलाखतीतून जाणून घेता येतो. मुलाखतीत अशा कार्यसिद्ध व्यक्तिमत्त्वांचा जीवनप्रवास त्यांच्याच तोंडून ऐकता येतो. यशाच्या शिखरावर जाण्यासाठी भोगाव्या लागणान्या यातना, संघर्ष जिद्द, परिस्थितीशी झुंज, सोबतीचे स्नेहीजन अशा कितीतरी गोष्टींवर मुलाखर्तींच्या माध्यमातून प्रकाश टाकता येतो. ‘जया अंगी मोठेपण तया यातना कठीण ही ओळ काही व्यक्तींच्या बाबतीत तंतोतंत लागू पड़ते. अशा व्यक्त्तींचा जीवनप्रवास संघर्षमय असतो. हे जाणून घेण्याची इच्छा जनसामान्यांच्या मनात असते. मुलाखतीतून असा खडतर जीवनप्रवास जाणून घेता येतो. जगावेगळ्ठी आक्हाने पेलून स्वतःच्या कार्यनि ‘स्व’ सिद्ध केलेल्या व्यक्ती मुलाखतीतून समोर येतात.

(आ) (i) औँध, पुणे हॉस्पिटलमध्ये वीस वर्षे कार्यरत असलेल्या परिचारिकेच्या मुलाखतीसाठीची प्रश्नावली पुठीलप्रमाणे.

(a) ताई, तुमचा थोडयात परिचय करून द्या आपल्या श्रोत्यांना.

(b) सोलापूर जिल्ह्यातून तुम्ही इकडे पुण्यात यायचा निर्णय का घेतला ?

(c) शिक्षणाची आवड ! तुमच्या शिक्षणाविषयी सांगा.

(d) २२वी सायन्स शाखेनंतर तुम्ही नर्सिंग’ चे क्षेत्र का निवडले?

(e) नर्सिंगची सेवा करावी असे तुम्हास का वाटले?

(f) तुमची बहीण तुमचा आदर्श कशी?

(g) सर्व बहिणी एकाच ठिकाणी नोकरी करता का ? सर्वाच्या कामाचे स्वरूप ?

(h) तुमच्या हॉस्पिटलमध्ये कोणकोणत्या प्रकारचे पेशंट येतात?
(i) परिचारिका म्हणून कार्य करताना रिस्क कुठे वाटते ? काम करताना भीती वाटते का ?

(j) रूग्णांकड्न येणारे अनुभव सांगा.

(k) परिचारिका म्हणून कोणकोणती सेवा द्यावी लागते ?

(I) कोरोनाग्रस्तांना सेवा द्यावी लागते का ? कशी?

(m) कोरोनाग्रस्तांची काळजी कशी घ्यावी लागते ?

(n) कोरोनाग्रस्त रुग्णांचा प्रतिसाद कसा मिळतो ?

(०) सध्याची कोरोनाग्रस्त स्थितीमध्ये जनसामान्यांना कोणता संदेश द्याल?

(p) कोरोनाग्रस्त स्थितीमध्ये जनसामान्यानी कशी दक्षता घ्यावी ?….इत्यादी.

(ii) अहवाललेखन करताना लक्षात घ्यावयाच्या बाबी पुढीलप्रमाणे.

(a) संबंधित विषयाची चांगली जाण अहवाललेखकाला असावी.

(b) जे घडले व जसे घडले त्यावरच अहवाललेखन करावे.

(c) अहवाललेखन कत्त्याचे भाषाप्रभुत्व महत्त्वाचे असून सांस्कृतिक कार्यक्रमाचे अहवाललेखन करताना हे चित्र बोलके व सजीव झाले पाहिजे. संशोधनात्मक अहवाललेखनात योग्य अशी परिभाषिक शब्दावली आणि वस्तुनिष्ठता महत्त्वाची असते.

(d) अहवाललेखन सारांश रूपाने, संक्षिप्त स्वरूपात करावे.

(e) लेखनशैली सहज-सोपी-स्वाभाविक असावी. अलंकारिक, नाट्यपूर्ण, अतिशयोक्ती नसावी.

(f) व्यक्तिनामे, पदे, घटनाक्रम अचूक लिहावा.

(g) अहवाललेखकाकडे सूक्ष्म आकलन, निरीक्षणशक्ती असावी. जेणेकरून त्याला अहवालविषयाचे स्वरूप, वेगळेपण, वैशिष्टये बारकाईने टिपले जातील.

(h) विसंगत विषय, स्वविचार त्यात समाविष्ट करु नयेत.

(i) संबंधित कार्यक्रम व विषयस्वरूपानुसार अहवाल पूर्ण लिहावा. अहवाललेखन अर्धवट ठेवू नये.

(j) अहवाललेखनाच्या शेवटी संबंधित अध्यक्ष, सचिव यांची स्वाक्षरी घेतलेली असावी.

(iii) बदलल्या काळ्गत उत्पादनांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत आहे. संस्था/उत्पादन/सेवा यांमध्ये कमालीची स्पर्धा निर्माण झाली आहे. अशा वेळ्ठी ग्राहकांपर्यत आपले उत्पादन पोहोचवण्यासाठी उत्पादकांकडून माहितीपत्रकाचा वापर वाढला आहे. माहितीपत्रक कुठल्याही संस्थेचा/उत्पादनाचा/ सेवेचा वैशिष्ट्यपूर्णरीत्या परिचय करून देत असते. जनमत आकर्षित करण्यासाठी एकप्रकारचे लिखित स्वरूपाचे जाहीर आवाहन आहे. माहितीपत्रकामुले उत्पादकाला नवीन बाजारपेठेत सहज प्रवेश करता येतो. कमी वेळ्यात, कमी खर्चात विश्वासाई माहिती ग्राहकाकडे माहितीपत्रकाच्या माध्यमातून पोहोचवता येते. सामान्य भाजी विक्रेत्यापासून ते करीडोंची उलाढाल करणान्या व्यापान्या पर्यत सर्वाना

माहितीपत्रकाची आवश्यकता भासते. पुस्तके, खेळणी, किराणामाल, दिवाळ्ठी अंक, फर्नीचर, स्टेशनरी, घरगुती वापराची उपकरणे, वाहन, कारखाने, औषधे, विविध खाद्यपदार्थ, रेडीमेड साड्या अशा सर्वंच बाजारात उपलब्ध होणान्या वस्तूंची माहितीपत्रकेपाहावयास मिळतात. यासोबतच सिनेमागृहे, सांस्कृतिक संस्था, शैक्षणिक संस्था बैंका, पतपेढ्या, पर्यटन संस्था इत्यार्दीमध्येही समुदाय आकर्षित करण्यासाठी माहितीपत्रकाची आवश्यकता असते. तसेच, कला, संगीत, विविध अभ्यासक्रम, विविध बांधकामे, गृहसंकुल इत्यादी क्षेत्रांतही माहितीपत्रक महत्त्वाची भूमिका निभावत असते. ज्या ज्या क्षेत्रात लोक आकर्षणाची गरज असते तिथे माहितीपत्रक आवश्यक ठरते. माहितीपत्रक हे विशिष्ट संस्था/उत्पादन/सेवा यांचा चेहरा असते, असे म्हटल्यास चुकीचे ठरणार नाही.

(iv) महाराष्ट्रीयन पद्धतीचे सुग्रास भोजन उपलब्ध करून देणाय्या भोजनगृहाचे माहितीपत्रक तयार करण्यासाठी लक्षात घ्यावयाचे मुद्दे पुढीलप्रमाणे-

(a) भोजनगृह चालवणाय्या संस्थेचे/व्यक्तीचे नाव

(b) भोजनगृहाची स्थापना वर्ष/पत्ता/दूरध्वनी क्रमांक/ मोबाईल नंबर/ ई-मेल/वेबसाईट

(c) भोजनगृहाचे लायसन्स नंबर

(d) भोजनगृहाची पार्श्वभूमी

(e) भोजनगृहाची सद्यस्थिती

(f) ग्राहकांसाठी भोजनगृहातील सुविधा

(g) भोजनगृहाची खास वैशिष्ट्ये

(h) भोजनगृहात बनविल्या जाणान्या पाककृती

(i) भोजनगृहाची ऑनलाईन सेवा

(j) भोजनगृहाच्या खास शाखा/पत्ते

(k) भोजनगृहातील ग्राहकांसाठीच्या काही योजना

(I) भोजनगृहातून ग्राहकांना मिळणान्या सवलर्ती इत्यादी अशाप्रकारच्या मुद्यांच्या साहाय्याने भोजनगृहासाठीचे माहितीपत्रक रचनेनुसार तयार करून ग्राहकांच्या उपयुक्ततेसाठी त्यांच्यापर्यन्त पोहोचविता येईल.

विभाग ५: व्याकरण व लेखन

उत्तर ५. (अ)

(१) (i) काल काय कमी पाऊस पडला का ?

(ii) हे फूल छान आहे.

(२) सामासिक शब्द

(i)

(ii) राष्ट्रार्पण

(३) (i) कर्तरी प्रयोग

(ii) कर्तरी प्रयोग
विग्रह समासाचे नाव

योग्य किंवा अयोग्य वैकल्पिक द्वंद्व समास चतुर्थी तत्पुरुष समास

(४) उदाहरण सामान्य सिद्धान्त विशेष गोष्टी (i) उपमेयाचा निषेध करून उपमेयाला लपवले जाते उपमेय हे उपमानच आहे उपमेयाचा निषेध केला असे सांगितले जाते जातो. कोणतीही कल्पना आहे एखादया गोष्टीचे/ त्यापेक्षा खूप फुगवून प्रसंगाचे वर्णन केले सांगताना त्यातील जाते. ते वर्णन अधिक संभाव्यता अधिक स्पष्ट फुगवून केलेले असते. करून सांगितलेली असते.

(५) (क) (iii) (ख) (ii) (ग) (iv) (घ) (i)

(आ) ९. हुंडा-एक सामाजिक समस्या

भारतीय समाजात सामाजिक रूढींतून-समाजरचनेतून अनेक समस्या निर्माण झाल्या आहेत. जशी जातिभेदाची समस्या तशीच समाजात रूढ असलेली हुंड्याची समस्या सर्व काळ्वत आणि सर्व सामाजिक स्तरांमध्ये दिसून येते. तिथे गरीब-श्रीमंत सुशिक्षित-अशिक्षित, शहरी-ग्रामीण असा कोणताही भेद नाही. विवाहात पत्नीच्या माहेरकड्न पतीला पैसा अगर वस्तू या रूपाने मिळणारी देणगी, असं हुंड्याचे स्वरूप असलं तरी या खुशीच्या मामल्याने आज जबरदस्तीचं रूप घेतलेलं दिसतं. त्यासाठी स्त्रीचा छळ केला जातो. हे खेडेगावात आणि अडाणी स्त्रीच्या बाबतीतच घडतं असं नाही. महानगरातही डॉक्टर, पोलीस आणि वकील असलेल्या स्त्रियांनाही सासरच्या माणसांकडून पैसे, मोटारी दागिने आणण्यासाठी तगादा लावला जातो. आज टी.व्ही. आणि वर्तमानपत्र या प्रसारमाध्यमांमुळे या प्रश्नाची व्याप्ती केवढी आहे हे चटकन लक्षात येतं. रोज हुड्याबद्दल स्त्रियांच्या होणान्या छळाच्या आणि हुंडाबळ्वीच्या बातम्या आपल्याला वाचायला लागतात. त्यावरूनच या सामाजिक समस्येची तीव्रता लक्षात येते.

आपल्या समाजात स्त्रीला तिच्या वयाच्या कोणत्याही अवस्थेत स्वातंत्य दिले जाऊ नये असं सांगितलं आहे. ‘ पिता रक्षति कौमारे। भर्ता रक्षति यौवने। पुत्र तु स्थविरे भावे । न स्त्री स्वातंत्यम् अर्हति।’ ही मनुची स्पष्टोक्ती तर ‘वैश्य, शुद्र तथा नारी। ये सब ताडनके अधिकारी।’ असं कुणाचं निर्लज्ज मत! त्यामुळे स्त्रीला कधीच समान दर्जा, पुरुषाच्या बरोबरीने स्थान मिळ्यालं नाही. ती नेहमीच गौण राहिली. त्यामुळे तिच्याशी विवाह म्हणजे तिच्यावर जणू उपकार, या भावनेतूनच हुंडा प्रथेचा जन्म झाला.

कुटंबात लहानपणापासूनच मुलगा-मुलगी असा भेद केला जातो. मुलगा म्हणजे म्हातारपणाची काठी, अशी समजूत असल्यामुळे मुलींच्या संगोपनात हेळ्सांड केली जाते. तिच्या आरोग्याकडे लक्ष दिलं जात नाही. शिक्षणापासूनही तिला वंचित ठेवलं जातं. त्यामुळे ती आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी होऊ शकत नाही. अशी सर्वार्थाने दुर्बल असलेली स्त्री लग्न होऊन जेव्हा सासरी येते तेव्हा तिची अधिकच शारीरिक आणि मानसिक कुचंबणा होते. तिचं माहेर सधन असेल तर काहीतरी माहेरहून आणावं अशी तिच्याकडे सतत मागणी होते. तिचं असं खच्चीकरण करण्यात सासू आणि नणंद अशा स्त्रीवर्गाचाच मोठा वाटा असतो, हे आणखी एक

आश्चर्य. ग्रामीण भागत हुंडा देणं आणि घेणं हा प्रतिष्ठेचा प्रश्न ठरतो. तो घ्यायचाच, हे ठरून गेलेलं असतं. त्यासाठी जमीन विकावी लागली तरी चालेल. मुलीच्या बापाला कितीही कष्ट करावे लागले तरी चालतील, पण ही प्रथा मोडून चालणार नाही. पैशासाठी सासरी छळ होत असला तरी तू ‘सासरीच राहा’ असं आई-वडील मुलीला समजावून सांगतात. माहेरी परत आलेल्या स्त्रीला समाजात मुळ्ठीच प्रतिष्ठा नसते. या सामाजिक प्रतिष्ठेच्या दडपणामुळे त्रास असहय झालेल्या कित्येक स्त्रिया आत्महत्येचा मार्ग पत्करतात. कित्येक जणी मारहाण, जाळणं, उपाशी ठेवणं अशा अमानुष अत्याचारांना बळी पडतात. अशा स्त्रियांच्या मुलांचं संगोपन त्यांचं कौटुंबिक स्वास्थ्य ही आणखी एक जटील समस्या आहे.

थोडक्यात/स्त्रीची सर्व बाजूंनी कोंडी होते. यासाठी सर्वांत प्रभावी उपाय म्हणजे स्त्री-शिक्षणाला सर्वोच्च प्राधान्य देऊन, प्रत्येक स्त्रीला आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनवणं. बारावीपर्यत मुलींना मोफत शिक्षण, उच्च शिक्षणात आरक्षण यासारखे उपाय सरकारकड्न केले गेले आहेत, ते योग्यच आहेत. तसेच सासरबाबत मुलीने काही तक्रारी केल्या तर आई-वडिलांनी त्याकडे दुर्लक्ष करता कामा नये. लग्न करून दिलं की, आपली जबावदारी संपली, असं न मानता मुलीच्या पाठीशी त्यांनी कायम उभं राहिलं पाहिजे. विवाहाकडे पाहण्याचा स्त्रियांचा आणि समाजाचा दृष्टिकोन बदलला पाहिजे. एकट्या स्त्रीलाही समाजात मानाने जगता आलं पाहिजे. स्त्रियांनीही केवळ पुस्तकी शिक्षण न घेता स्वसंरक्षणासाठी कराटेसारख्या खेळाचं शिक्षण घेऊन ‘स्वयंसिद्ध’ झालं पाहिजे. स्त्री संघटनांनीही मदतीची तत्परता दाखविली पाहिजे. उपेक्षित, पीडित आणि शोषित महिलांबद्दल एकण समाजाचीच संवेदनशीलता वाढली पाहिजे. तरच या दिवसेंदिवस उग्र होत चाललेल्या सामाजिक समस्येवर मात करता येईल.

17. २. परीक्षाच नसत्या तर!

आजकाल दहावी-बारावीच्या परीक्षांच्या निकालांच्या तारखा जाहीर झाल्या की, समुपदेशाची केंद्रं, त्यांचे फोन नंबर यांच्याही बातम्या येतात. समुद्र, विहिरी यांच्यावर पोलीस बंदोबस्त ठेवला जातो. तरीही परीक्षेत अपयश आलं म्हणून, अपेक्षेइतके गुण मिळ्यले नाहीत म्हणून पंख्याला दोरी अडकवून गळफास लावून घेतला, रेलवेखाली उडी मारून जीवन दिला अशा बातम्या वाचायला मिळतात. कोणी त्यांना भ्याड म्हणतात, पळपुटी म्हणतात. पण विचार करायला लागलं की, स्वतःचं एवढं सुंदर आयुष्य एका अपयशासाठी किडामुंगीसारखं संपवणं ही खरोखर भयंकर गोष्ट आहे, असं वाटतं आणि ज्या परीक्षेमुळे उमलत्या वयाच्या मुलांवर ही परिस्थिती ओढविली त्या परीक्षाच नसत्या तर किती बरं झालं असतं असा विचार मनात येतो.

असा निर्णय झाला तर विद्यार्थ्याना खूपच आनंद होईल. नको ती जीवघेणी स्पर्धा आणि एकेका पॉईटसाठी जिवापाड लढाई. नको ती जागरणं आणि नको ते महागडे, सगळा वेळ खाऊन टाकणारे खासगी शिकवणी वर्ग! वाटेल तेव्हा अभ्यास करावा आणि हवा तितका वेळ एखादा विषय समजावून घ्यावा. केवळ ज्ञान मिळविण्यासाठी अभ्यास! कौशल्य वाढविण्यासाठी कसून

तयारी! आई-वडिलांची मोठी काळजी कमी होईल. आजकल अशी परिस्थिती आहे की, मुलाची १० वी किंवा १२ वीची परीक्षा होईपर्यत संगळं घरदार जणू परीक्षार्थी बनतं! सिनेमाला जायचं टाळतात. तेवढ्यात मुलगा झोपून गेला तर? विवाह, समारंभ टाळ्ले जातात. घरात भेटायला येणान्या माणसांना कधी आडून तर कधी स्पष्ट अशा सूचना येक लागतात. परीक्षा नसेल तर सगळ्ठी माणसं आपलं नैसर्गिक जीवन जगतील. मुलांवर सतत अभ्यासाचं दडपण येणार नाही. मुलं खेळाकडे दुर्लक्ष करणार नाहीत की एखादं आवडतं पुस्तक हाताशी आलं तर ते निग्रहाने बाजूला ठेवणार नाहीत. परीक्षा नसेल तर आयुष्य हलकं-फुलकं होईल. परंतु हे हलकं-फुलकं आयुष्य त्या बदल्यात काहीच वसूल करणार नाही का? निश्चित करेल! आणि ते नुकसान खूप मोठं असेल, असे लगेचच मनात आलं. परीक्षा नसेल तर मुलं अभ्यासच करणार नाहीत. त्यांच्यासमोर कालबद्ध कार्यक्रम नसेल तर ती मनमानी रीतीने वागतील. कसाही अभ्यास करावा, कोणत्याही क्रमाने करावा. सोईप्रमाणे करावा, सोईप्रमाणे पेपर द्यावेत, कुणाचं कुणाला बंधन राहणार नाही. परीक्षा ही अभ्यासासाठी प्रेरणा आहे. परीक्षा हा मनावर ठेवावा लागणारा अंकुश आहे. परीक्षा नसतील तर शिक्षकसुद्धा अध्यापनात आळस करतील.

आपल्या परीक्षा पद्धतीवर बरेच आक्षेप घेतले जातात. परीक्षेतून खरं मूल्यमापन होत नाही. ती केवळ स्मरणाची परीक्षा असते. त्यातले काही खरेही आहेत. परंतु तांदूव्यत खडे आहेत म्हणून कोणी तांदूळच फेकून देत नाहीत, ते निवडून बाजूला काढतात. तद्धत परीक्षा पद्धतीतले दोष काढून ती अधिकाधिक उपयुक्त बनवायला हवी.

प्रश्नपत्रिका फुटणे आणि कॉपी करणं हे गैरप्रकारही परीक्षापद्धतीतले दोष काढून ती अधिकाधिक उपयुक्त बनवायला हवी.

प्रश्नपत्रिका फुटणे आणि कॉपी करणं हे गैरप्रकारही परीक्षापद्धतीवरचा विश्वास उडवतात. विद्यार्थांचं सातत्यपूर्ण आणि सर्वकष मूल्यमापन आणि त्याने ग्रहण केलेल या दोन्ही गोष्टीना सारखंच महत्त्व दिलं गेलं तर परीक्षा हा दैवाचा खेळ राहणार नाहीं.

परीक्षेला पराकोटीच्या तंत्रात बसवू नये. लातूर पॅटर्नसारखे प्रयोग झाल्यामुळे आजचा विद्यार्थी हा ज्ञानार्थी नसून केवळ परीक्षार्थी आहे अशी टीका होते. याचं कारण मुलं झापड लावून परीक्षेला आवश्यक आहे तेवढंच वाचतात. मूळ हेतूच असफल होतो. पूर्वीच्या अभ्यासक्रमात निबंधवजा प्रश्न असत. त्यामुळे विद्यार्यांच्या ज्ञानाची, मुक्त आविष्काराची चाचणी घेता येत असे. आज वस्तुनिष्ठ प्रश्नांमुळे भाषा, विचारातलं सातत्य आणि शैली यांची काहीच परीक्षा होत नाहीं.

आज स्पर्धेच्या युगात विद्यार्थ्याला सारख्या कसल्या ना कसल्या परीक्षा द्याव्या लागतात त्याला. घाबरून चालणारच नाही. उलट एवढं सखोल ज्ञान आत्मसात केलं पाहिजे की केव्हाही ते परीक्षेच्या कसोटीवर उतरेल. अखेर आपलं स्थान, आपली पातळी, आपली लायकी मोजण्यासाठी काही मापदंड आवश्यकच आहे. परीक्षा नसतील तर स्पर्धात्मक वातावरण नाहीसं होईल. जे विद्यार्थ्याच्या
प्रगतीसाठी अत्यंत आवश्यक असतं. प्रत्येक परीक्षेने विद्यार्थ्याला काय आणि किती आलं पाहिजे हे ठरविलेल असतं. तिथपर्यत पोहोचण्याचा प्रयल विद्यार्थी परीक्षेमुळेच करतात. परीक्षेमुळे आपल्या अभ्यासाला शिस्त लागते. वेळ आणि अभ्यास तसेच वेळ आणि लिखाण यांची सांगड घालायला आपण शिकतो. अभ्यास, मनन, चिंतन तसेच आत्मविश्वासाने प्रकटीकरण या गोष्टी परीक्षा नसत्या तर आपण कधीच केल्या नसत्या. सर्वांगीण अभ्यासही झाला नसता. त्यामुळे परीक्षा ही एक आपत्ती वाटत असली तरी ती आवश्यक आहे, हे लक्षात घ्यायला हवं.

18. ३. सैनिकाचे मनोगत

२५ ऑगस्ट, २००७. भारताला स्वातंत्य मिळून ६० वर्षे पूर्ण झाली. म्हणून आमच्या बाईनी आम्हाला शाळेत एक उपक्रम दिला. आपल्या परिसरात कोणी सैनिक असतील तर त्यांची मुलाखत घ्यायची. माइया वडिलांच्या मित्राचा मुलगाच सैन्यात गेला होता आणि सुट्टीनिमित्त गावीही आला होता. ती संधी मी साधली. परंतु त्यांच्या मनोगतातून मला जी माहिती मिळाली त्याने मी स्तिमित झालो! जवळजवळ एक तास ते बोलत होते आणि आम्ही ऐकत होतो!

‘सैन्यात भरती होण्यासाठी खडतर असं प्रशिक्षण पूर्ण करावं लागतं. त्यासाठी मुळातच प्रकृती, छाती आणि दृष्टी सुदृढ असावी लागते. प्रशिक्षण काळ्यत विविध कौशल्यं शिकविली जातात. शारीरिक आणि मानसिक तयारी करून घेतली जाते. त्यानंतर गरज असेल त्या ठिकाणी ‘ पोस्टिंग’ केलं जातं. सध्या मी काशमीर खोग्या अनंतनाग जिल्ह्यात आहे. तो भाग दहशतवाद्यांचा मोठाच अड्डा आहे. सीमेपलीकडून आपल्या हद्दीत घुसखोरी होते आहे का? वेश बदलून अतिरेकी कारवाया करत आहेत का ? हे आम्हाला डोळ्यांत तेल घालून पाहावं लागतं. तिथला निसर्गही अतिशय प्रतिकूल आहे. हवामान अत्यंत लहरी आणि सतत बदलणारं। थंडीत शून्याच्या खाली पारा ३-४ अंशापर्यंत घसरतो. पहाडी प्रदेश, थंडगार बोचरं वारं, बर्फवृष्टी याला तोंड देत-देतच खडा पहारा करावा लागतो. कधी-कधी अशा ठिकाणी जावं लागतं, जिथे कुटुंबाला नेता येत नाही. त्यांची सुरक्षा आणि शिक्षण याबद्दल सारेच प्रश्न निर्माण होतात. त्यामुळे बायको, मुलं इथे आणि आम्ही एकटे तिकडे असंच आमचं आयुष्य असतं. तिथे मग देशाच्या निरनिराळ्या भागातून, आमच्यासारखे घरदार सोडून आलेले दुसरे सैनिकच आमचे जिवाभावाचे साथी बनतात. तिथे जात, धर्म, भाषा काहीही आड येत नाही. आम्ही सर्व जण फक्त भारतीय असतो.

कधी देशाच्या एखाद्या भागात कुठे भूकंप होतो, पूर येतो, वादळ होतं किंवा जातीय दंगे उसळतात अशा ठिकाणी आम्हाला मदतीला जावं लागतं. संकट कितीही मोठे असो, एकदा का तिथे सैन्याला पाचारण केलं की सैनिकांच्या तुकड्या पोहोचताच शिस्तबद्ध कामाला सुरुवात होते. लोकांच्या मनातील भीती जाण्यासाठी सैनिक संचलन करतात. लोकांना जणू तो संदेशच असतो की, आता तुमची जबाबदारी सैनिकांवर आहे आणि तुम्ही अगदी सुरक्षित आहात.

सरकारही आमची खूप काळजी घेतं. आम्हाला योग्य पगार, आमच्या मुलांना शिक्षणात आणि नोकरीमध्ये सवलती मिळतात. प्रसंगी प्राण देण्याचीही तयारी सतत ठेवावी लागते. त्या मोबदल्यात या गोष्टी आम्हाला मिळ्रतात. आमच्यानंतर आमच्या कुटुंबाची काळची घेतली जाणार याचा आम्हाला विश्वास असतो आणि देशासाठी, चांगल्या, उदात्त कामासाठी आमचं आयुष्य खर्ची पडणार याचं समाधान असतं.

तरीही लढाईच्या प्रसंगात एखादा बरोबरचा सैनिक शत्रूच्या हल्ल्यात बळ्ठी जातो तो प्रसंग, तो दिवस आम्ही विसरू शकत नाही. काही क्षणापूर्वी धडधाकट असलेला आमच्याबरोबर लढणारा सैनिक गतप्राण होतो तेक्हा जीवनाची क्षणभंगुरता कछते. असं मृत्यूचं नाट्य आमच्याभोवती सततच घडत असतं. त्या प्रसंगात प्रियजनांच्या आठवणी आणि देशवासीयांचं प्रेम एवढाच आमचा सहारा आणि विरंगुळ्ठ असतो.

काही सैनिकांना लढाईत कायमचं अपंगत्व येतं. त्यांचे क्लेश तर पाहवत नाहीत. दन्या डोंगरातून हिंडणान्या सैनिकाला चाकाच्या खुर्चीशी जखडून राहावं लागणं यांसारखी दुसरी शिक्षा नाही. मात्र आमच्यावर उपचार मोफत आणि उत्तम होतात. अशा खूप काही कथा आणि व्यथा आहेत. पराक्रम, शौर्य, अभिमान, मरणांतिक वेदना, मृत्यू आणि विरह हे आमचं जीवन आहे. परंतु कुठेतरी त्या त्यागाचं मोल होतं, हे पाहून आनंदही आहे. आमच्यावर गीतं लिहिली जातात, चित्रपट निघतात आणि मुख्य म्हणजे प्रत्येक देशवासीयाच्या मनात आमच्याबद्दल प्रेम आणि अभिमान असतो.

19. ४.आरोग्य हीच संपत्ती

शंकराच्या प्राप्तीसाठी पार्वतीने घोर तप सुरू केलं. तिची परीक्षा घेण्यासाठी स्वत: शंकरच यतीच्या रूपाने तिच्याकडे आले.

‘स्मशानात राहणारा, नरमुंडांची माळ घालणारा, अंगाला राख लावणारा असा हा शंकर, त्याच्यासाठी एवढं तप कशाला करतेस ?’ असा प्रश्न विचारून तपाने क्षीण प्रकृती झालेल्या पार्वतीला ते उपदेश करतात, ‘शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनम।’ कथेच्या ओघात सहज आलेलं हे वाक्य मानवी जीवनाचा जणू मूलमंत्रच आहे.

होय, शरीर हेच धर्माचं पहिलं साधन आहे. सदृढ आणि निरोगी शरीर हीच खरी संपत्ती आहे. दुसन्या कोणत्याही संपत्तीचं तेज तिच्यापुढे फिकं आहे. कारण तुमच्याकडे खूप पैसा आहे, बंगला, गाडी, वस्त्रं, अलंकार ही सगळ्ठी भौतिक सुखं हात जोडून तुमच्यासमोर उभी आहेत. परंतु शरीर व्याधीनी ग्रस्त असल्यामुळे कशाचाही उपभोग घेता येत नाही. तर त्या संपत्तीचा उपयोग काय? उलट शरीर बलवान असेल तर उद्योग करता येतो, साहस करता येतं आणि ‘साहसे श्री प्रतिवसति’ या न्यायाने पाठोपाठ लक्ष्मीही येते. लुळ्यापांगक्या श्रीमंतीपेक्षा धट्टीकट्टी गरिबी निश्चितच चांगली असते. कारण निरोगी शरीरातच निरोगी मन राहू शकतं आणि निरोगी मनातच आनंदाचा उगम होतो.

आज आरोग्य या विषयाकडे खूप जागरूकतेने पाहिलं जातं. टी.व्ही.वर रामदेवबाबा किंवा तत्सम आरोग्यविषयक कार्यक्रम प्रत्येक वाहिनीवर दिसतात. वर्तमानपत्रांच्या आरोग्यविषयक
पुरवण्या निघतात. आरोग्याला वाहिलेली मासिकं, वार्षिकं आणि ‘शतायुषी’ सारखे दिवाळ्ठी अंक असतात. रेडिओवर डॉक्टरांशी संपर्क साधून देणारे अनेक ऑनलाइन कार्यक्रम असतात. शिवाय निरनिराळ्या व्याधीनी पीडित असलेल्या लोकांच्या संघटना असतात. ही सर्व आरोग्यविषयी जागरूकता वाढलेली असण्याचीच लक्षणं आहेत. यंत्रयुगामध्ये माणसाचं आरोग्य प्रदूषणामुळे, बैठ्या जीवनरैलीमुळे खूप धोक्यात आलं आहे. म्हणूनच आरोग्याकडे लोकांनी गंभीरपणाने लक्ष देण्याची गरजही निर्माण झाली आहे. आपण आपल्या काही अंगभूत क्षमतांचा वापर न केल्यामुळे त्या नष्ट होतील की काय अशी भीती निर्माण झाली आहे. त्यासाठी माध्यमातून जे प्रयोधन होत आहे ते योग्यच म्हणावं लागेल.

व्यसनं हा आरोग्याच्या प्राप्तीतला एक मोठा अडसर आहे. निरोगी राहायचं तर निर्व्यसनी राहिलच पाहिजे. सर्वासाठी शिक्षण आणि सर्वांसाठी आरोग्य हे सरकारचं धोरण असलं तरी मेळघाटात कुपोषित बालकं आजही अकाली मृत्यू पावत आहेत आणि समाजातला संख्येने निम्मा असणारा स्त्रीवर्ग आजही आरोग्यरक्षणाच्या दृष्टीने उपेक्षित आहे.

या विषयाला खूप बाजू आहेत. सामाजिक, राजकीय तसेच रैक्षणिक आणि व्यावसायिक आरोग्यासाठी चांगल्या वैयक्तिक आणि सामाजिक सवयी आवश्यक आहेत. आपण भारतीय वैयक्तिक स्वच्छता खूप करतो. पण ती करताना सारा परिसर घाण करतो. रस्त्यावर, सार्वजनिक ठिकाणी थुंकताना, केर टाकताना आपल्याला काहीच वाटत नाही. वैयक्तिक आणि सामाजिक स्वच्छतेला हा विरोध नाहीसा केला पाहिजे. घर, शाळा यामधून मुलांवर सतत स्वच्छतेचे संस्कार झाले पाहिजेत आणि पर्यावरणाची हानी होई असा कोणताही निर्णय कोणत्याही कारणास्तव घेता कामा नये. वातावरण बिघडलं तर माणसाचं आरोग्य निश्चितच धोक्यात येईल.

संपत्ती जतन करण्यासाठी, ती वाढविण्यासाठी आपण जसे प्रयल करतो, तोच दृष्टिकोन आरोग्याबाबत बसला पाहिजे. आजच्या पिढीचं आरोग्य उत्तम असेल तर पुढची पिढी जोमदार असणार आहे.

आपल्या पूर्वजांनी आचरणात आणलेली संयमित जीवनशैली सर्वांथनि आदर्श होती. २०० वर्षे आनंदी आणि निरोगी जीवन जगावं असं ते म्हणत. त्यासाठी ‘लवकर निजे लवकर उठे’ हा त्यांचा मूलमंत्र होता. सात्विक आहार, साधी राहणी, व्यसनांपासून अलिप्तता आणि नैसर्गिक रीतीने जगणं हे त्यांचे दंडक होते. त्यामुळे त्यांना ते शक्य झालं. आपण त्या मार्गाने जाणं श्रेयस्कर आहे.

20. ५. लोकशाही आणि निवडणुका

अब्राहम लिंकन यांनी लोकशाहीची केलेली व्याख्या प्रसिद्ध आहे. “लोकांचे, लोकांनी चालविलेले व लोकांसाठी असलेले राज्य म्हणजे लोकशाही” लोकशाहीची बरीच वैशिष्ट्ये या व्याख्येत सामावलेली आहेत. यावरून लोकशाही आणि निवडणुका यांचा

संबंध अत्यंत घनिष्ठ आहे, हेही लक्षात येतं, लोकांचं राज्य म्हणजे लोकांनी निवडून दिलेल्या लोकांनी चालविलेलं राज्य त्यासाठी निवडणुका अपरिहार्यच आहेत.

भारतीय राज्यव्यवस्था संसदीय स्वरूपाची आहे. दर पाच वर्षानी येथे निवडणुका होतात. लोकसभा आणि विधानसभा अशा मुख्य निवडणुका याशिवाय महानगर पालिकेसारख्या स्वायत्त संस्थांच्या निवडणुका, पदवीधर असलेल्यांना पदवीधर मतदारसंघामधल्या निवडणुका, शिक्षक असलेल्यांना शिक्षक मतदारसंघाच्या निवडणुका, एखाद्या निवडून दिलेल्या आमदाराचा, नगरसेवकाचा मृत्यू झाल्यास होणान्या पोटनिवडणुका अशा अनेक प्रकारच्या नगरसेवकाचा मृत्यू निवडणुकीचं वातावरण तरी असतं किंवा निवडणुकांची तयारी तरी सुरू असते. पाच वर्षासाठी म्हणून आपण प्रतिनिधी निवडून देतो. पण मुदत पूर्ण होण्याच्या आतच संसद किंवा विधानसभा बरखास्त केली जाते आणि मध्यावधी निवडणुका जाहीर केल्या जातात. बन्याच वेळ्य निवडणुकांचा अतिरेक होतो.

लोकशाहीमध्ये निवडणुकांद्वारे लोकांचे मतस्वातंत्य जपलं हे खरं आहे. पण भारतासारख्या विकसनशील देशात निवडणुका या अत्यंत खर्चीक असल्यामुळेविकासाच्या आड येतात. निवडणुकांसाठी प्रचंड यंत्रणा कामाला लावावी लागते. सगळे शिक्षक आणि सरकारी कर्मचारी त्यासाठी कामाला जुंपावे लागतात. त्यांना त्या कामाचं प्रशिक्षण द्यावं लागतं. देशाची निवडणूक म्हणजे वाहतूक खर्च, स्टेशनरी, हजारो कोटी रुपये खर्चांचा मामला असतो.

बरं त्या शांततेत आणि योग्य रीतीने पार पाडल्या तर ठीक! नाही तर फेरमतदान. निवडणुकीत निवड्न येण्यासाठी अनेक वाईट मार्गाचा अवलंब केला जातो. मतदारांना आकर्षित करण्यासाठी भेटी दिल्या जातात. वस्तू लुटल्या जातात. मोठमोठी आश्वासनं दिली जातात. यासाठी लागणारा प्रचंड पैसा कारखानदार आणि उद्योगपती पुरवितात. त्यामुळे सत्तेवर येणारे यांच्या मदतीची परतफेड करण्यासाठी भाववाढ करण्यास परवानगी देतात.

एवढ्यानेच भागत नाही निवडणुकीच्या काळ्वात प्रचंड हिंसाचार होतो. निवडणुकीला उभ्या राहिलेल्या उमेदवाराचा खून करण्यापासून त्यांना पाठिंबा देणा न्यांना दहशतीच्या वातावरणात राहण्याचा अनुभव, त्यांच्या नातेवाइकांचं अपहरण असे अनेक प्रकार घडतात. निवडणुकीच्या काव्यत खोर्ट मतदान करणं, मतदारांनी बाहेर येक नये म्हणून नीतीचं वातावरण निर्माण करणं
अशा अनेक मार्गाचा अवलंब केला जातो. निवडणूक म्हणजे जणू शक्तीपरीक्षणच ठरतं. जो बलवान तो श्रेष्ठ ठरतो.

भारतामध्ये हे गैर प्रकार मोठ्या प्रमाणात विशेषतः उत्तरप्रदेश, बिहार या राज्यांत चालत असत. परंतु निवडणूक आयुक्त टी. एन. शेषन यांनी परिस्थितीत चांगलीच सुधारणा केली. प्रत्येक मतदाराला त्यांनी ओळ्खपत्र देऊन बोगस मतदान बंद केलं. निवडणूक आचारसंहिता घटनेत अस्तित्वात होती. तिचं कठोर पालन त्यांनी केलं. त्यामुळे प्रचारासाठी सरकारी यंत्रणेच्या वापराला पायबंद बसला. मुख्य म्हणजे निवडणुक काव्यत ध्वनिवर्धकांचा सतत कर्कश आवाज यामुळे सामान्य नागरी जीवन असहय होत असे. त्या आवाजावर नियंत्रण आणल्यामुळे जगणं सुसह्य झालं आहे. त्यांच्या आचारसंहितेमुळे बिहार, उत्तरप्रदेश काय पण जम्मू-काश्मीरमध्येही अतिरेक्यांच्या प्रभावक्षेत्रात लोकांनी निर्भयपणे मतदान केलं आहे.

निवडणुकांचं हे चित्र पाहता सामान्य माणसाला नेहमीच प्रश्न पडतो की, इतकी किंत देऊन निवडणुका घेणं योग्य आहे का ? घेतल्या तरी त्यातून मूळ हेतू साध्य होतो का ? आज निवडणुकांचं चांगलं बदललेलं चित्र पाहून या प्रश्नाचं उत्तर होकारार्थी घ्यावं लागतं. लोक जसजसे सुशिक्षित होऊ लागले आहेत, तसतसे परिस्थितीत बदल होऊ लागला आहे. टी.व्ही., चित्रपट, वृत्तपत्रं यांसारख्या प्रसारमाध्यमांनी मतदाराचं एक मत किती किंमती आहे, हे पटवून देण्यात मोलाची भूमिका बजावलेली आहे.

बुद्धिवान लोक निवडणुकीपासून, राजकारणापासून लांब राहतात. पण राज्यकारभार योग्य व्यक्तींच्या हाती राहावा यासाठी बुद्धिवान, चारित्यसंपन्न माणसं राजकारणात आली पाहिजेत. नुसतं निवडणुकीला नावं ठेवून उपयोग नाही.

ही सगव्ठी किंमत स्वातंत्य्यासाठी आहे आणि स्वातंत्य हा तर लोकशाहीचा प्राण आहे. म्हणून निवडणूक पद्धतीत कितीही दोष, उणिवा असल्या तरी लोकशाही प्रक्रियेतील ती एक आवश्यक गोष्ट आहे. भारतासारख्या विस्ताराने मोठ्या, लोकसंख्येने प्रचंड, हवामानाची भरपूर विविधता असलेल्या, दुर्गम आणि ग्रामीण असलेल्या या देशात निःपक्षपाती निवडणुका घेणं खूपच कठीण गोष्ट आहे. परंतु स्वातंत्य मिळ्यल्यापासून तेरा चौदा वेळा आपण ती साध्य केली आणि लोकशाही जिवंत ठेवली. याबद्दल जगातून आपलं खूपं कौतुक केलं गेलं. त्याला आपण पात्र आहोतच. आपल्याला निवडणुकांचं महत्व कळलेलं आहे. हेही त्यातून दिसून येतं. पुढे येणान्या निवडणुका अधिक निर्दोष, निर्भय वातावरणात होतील आणि लोकशाही जिवंत राहील याची खात्री वाटते.