Blog

MARCH 2020

SANSKRIT (Entire)

प्रथम: विभागः-सुगमसंस्कृतम्

प्रश्न : ९. (अ) चित्रं दृष्ट्वा नामानि लिखत। (५ तः ४)

(१)

(२)

(३)

(४)

(५)

(आ) सड्ख्या अक्षरै:/अक्कै: लिखत। (३ त: २)

(१) २८

(२) द्विनवति

(३) ६५

(इ) समय-स्तम्भमेलनं कुरुत।

उत्तर :

(अ) १. सब्चिका
२. अर्धोरुकम्
३. शाकम्
४. तित्रिणी-आम्ला
५. उद्घाटयति

(आ) १. २८-असादश २. द्विनवति:-९२ ३. ६५-पज्वपष्टि:

(इ)

प्रश्न : २. (अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।

किज्चित्कालानन्तरं शृालालः मृगम् अवदत्, ‘ वनेडस्मिन् एकं सस्यपूर्णक्षेत्रमस्ति। दर्शयामि त्वाम्।’ तथा कृते मृगः प्रत्यहं तत्र गत्वा सस्यम् अखादत्। तद् दृष्ट्वा एकस्मिन् दिने क्षेत्रपतिना पाशः योजितः। तत्रागतः मृग: पाशैर्बद्धः। स: अचिन्तयत्, “इदानीं मित्राण्येव शरणं मम।” दूरात् तत् पश्चन् जम्बूकः मनसि आनन्दितः। सोऽचिन्तयत्, “फलितं मे मनोरथम्। इदानीं प्रभूतं भोजनं प्राप्य्यामि।” मृगस्तं दृष्ट्वा अब्रवीत, “मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम्। त्रायस्व माम्।” जम्बूको दूरादेवावदत्, “मित्र, दृढोऽयं बन्धः। स्नायुनिर्मितान् पाशानेतान् कथं वा व्रतदिवसे स्पृशामि ?” इत्युक्त्वा स: समीपमेव वृक्षस्य पृष्ठत: निभृत स्थित:।

प्रदोषकाले मृगमन्विष्यम् काकस्तत्रोपस्थितः। मृंग तथाविधं दृष्ट्वा स उवाच, “सखे! किमेतत् ?” मृगेणोक्तम्, “सुह्रद्वाक्यस्य अनादरात् बद्धोडहम्।”

(१) अवबोधनम् (४ त: ३)

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

जम्बूक: मनसि आनन्दित: यत: …………………………..

(१) मृग: पारौ: बद्ध:।

(२) जम्बूकस्य अन्येन सह मित्रता अभवत्।

(ख) क: कं वदति ?

“मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम्।”

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

क्षुद्रबुद्धि: कुत्र निभृतं स्थित: ?

(घ) एष: गद्यांश कस्मात् पाठात् उद्धृत?

(२) शब्दज्ञानम्। (३ त: २)

(क) गद्यांशात् २ पूर्वकालवाचक-धातुसाधित-त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत। ?

(ख) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रदोषकाले मृगमन्विष्यन् काक: क्षेत्रे उपस्थितः।

(ग) लकारं लिखत।

वने अस्मिन् एकं सस्यपूर्णक्षेत्रम् अस्ति।

(३) पृथक्करणम्।

क्रमेण योजयत।

(ग) मृगस्य पाशबन्धनम्। (घ) मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम्।

(आ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।

प्रसाद: – (अग्रे आगत्य) नमस्ते। अहं रसायनशास्त्रस्य छात्र:। प्राचीनभारतीयरसायनशास्त्रम् इति मम संशोधनक्षेत्रम्। तद्विषयका: ग्रन्थाः संस्कृतभाषया लिखिताः। शालायां यद् संस्कृतावध्ययनं कृतं तस्य उपयुक्तताम् अहम् अधुना अवगच्छामि।

लीना – अहमषि भाषाशास्त्रम् अधीत्य बेड्रलुरू इत्यत्र सॉफ्टवेअर-क्षेत्रे भारतीयभाषाविश्लेषिकारूपेण कार्य करोमि। संस्कृतस्य ज्ञानम् आधुनिकभारतीय-भाषाणां विश्लेषणे अतीव साहाय्यकरं भवति इति मे अनुभव:।

तनुजा: – पार्वरनिवेदनम् इति मे व्यवसायः। संस्कृतश्लोकादीनां पठनेन शब्दोच्चारणस्य उत्तम: अभ्यास: भवति। तेन अभिनये निवेदने च प्रभाव: वर्धते। साम्प्रतं कलाक्षेत्रे कार्यरता : अस्मासु के चन भरतमुने : नाट्यशास्त्रिस्य अध्ययनं कुर्वन्ति।

समीर: – भो:, भारतीयविद्याया: नाम भारतीयत्त्वज्ञान-योगशास्त्र-इतिहास-स्थापत्यादिशास्त्राणाम् अध्ययनाय विदेशेष्वपि नैके जना: उत्सुकाः। तदर्थ काशचन दूरचित्रवाहिन्य: अपि सन्ति। तत्र संस्कृततज्ञानम् आवश्यकता वर्तते। मम सुहृद् आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः।

महोदया – अस्माभि: संस्कृतस्य अध्ययनं शालायां कृतम्। परं तस्य अनेन प्रकारेण उपयोजनं भवेदिति अस्माभि: नैव चिन्तितम्।

(१) अववोधनम्। ( त: ३)

(क) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत। ?

(१) अस्माभि: संस्कृतस्य अध्ययनं ………………. कृतम्। (शालायां/गृहे)

(२) संस्कृतश्लोकादीनां पठनेन शब्दोच्चारणस्य ………………… अभ्यास: भवति। (उत्तम:/अन्तिम:)

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

प्रसादस्य संशोधनक्षेत्रं किम् ?

(ग) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।

संस्कृतस्य ज्ञानम् आधुनिकभारतीय-भाषाणां विश्लेषणे अतीव साहाय्यकरं भवति।

(घ) अमरकोषात् शब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

मम सुहुद् आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः।

(२) शब्दज्ञानम् (३ त: २)

(क) गद्यांशात् २ षष्ठीविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।

(ख) गद्यांशात् विशेषण् चित्वा लिखत।

(१) …………………………… अभ्यास :

(२) …………………………….. जना:।

(ग) पूर्वपदं लिखतः।

(२) नैव ……………………….. + एव।

(२) विदेशेष्वपि = ………………………….. + अपि।

(३) पृथक्करणम्।

(क) जालरेखाचित्रं पूरयत।

(इ) माध्यमभाषया सरलार्थ लिखत। (२ त: १)

(१) वसन्तसेना – (बाहू प्रसार्य) एहि मे पुत्रक! अनुकृतमनेन पितुः रूपम्। अथ किं निमित्तमेष रोदिति ?

रदनिका – एतेन प्रतिवेशिक-दारकस्य सुवर्णशकटिकया क्रीडितमू, तेन च सा नीता, ततः पुनस्तां याचते ततो मया इयं मृत्तिकाशकटिका कृत्वा दत्ता। ततो भणति…’ रदनिके ! किं मम एतया मृत्तिकाशकटिकया, तामेव सौवर्णशकटिकां देहि’ इति।

(२) नदी (विपाट्) – क: खलु एष: मानव:? अस्मान् किमर्थ वन्दते स्तौति च ? आर्य, किन्नामा भवान् ? कस्माद् अस्मान् आह्वयति ?

विश्वामित्र: – अयि मातः, विश्वामित्रोडहम्। दूरत: आयात: रथै: शकटै: च। वयं सर्वे परतीरं गन्तुं समुत्सुकाः।*

(इ) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत। (२ त: १)

(१) ‘तण्डुलान् आनय’ इति पिता अर्णवं किमर्थम् आदिष्टवान् ?

(२) दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्टयानि ज्ञायन्ते ?

उत्तर : २.

(अ) (१)(क) १. मृगः पाशै: बद्ध:।

(ख) मृगः जम्बूकं वदति।

(ग) क्षुद्रबुद्धिः वृक्षस्य पृष्ठतः निभृत स्थितः।

(घ) एष: गद्यांशः व्यसने मित्रपरीक्षा पाठात् उद्धृतः।

(२) (क) २ पूर्वकालवाचक-धातुसाधित-त्वान्त-अव्यये-
(i) दृष्ट्वा
(ii) उक्त्वा

(ख) कदा मृगमन्विष्यन् काक: क्षेत्रे उपस्थित: ?

(ग) वने अस्मिन् एकं सस्यपूर्णक्षेत्रम् अस्ति। लट्लकार:।

(३) २. शृगालेन मृगाय सस्यपूर्ण क्षेत्रस्य दर्शनम्।

२. मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम् ।

३. क्षेत्रपतिना पाशयोजनम्।

(आ) (१)(क) (२) अस्माभि: संस्कृतस्य अध्ययनं शालायां कृतम्।

४. मृगस्य पाशबन्धनम्।

(२) संस्कृतश्लोकादीनां पठनेन शब्दोच्चारणस्य उत्तम: अभ्यास: भवति।

(ख) ‘प्राचीनभारतीयरसायनशास्त्रम् ‘ इति प्रसादस्य संशोधनक्षेत्रम्।

(ग) संस्कृतस्य ज्ञानम् आधुनिकभारतीय-भाषाणां विश्लेषणे अतीव साहाय्यकरं भवति।-सत्यम्।

(घ) मम वयस्य: आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः।

(२)(क) (१) रसायनशास्त्रिस्य

(२) मम

(ख) (१) उत्तम: अभ्यास:।

(२) नैके जना:।

(ग) (१) नैव न + एव।

(२) विदेशैष्वपि विदेशेषु + अपि।

( ३ )

(इ) (१)Vasantasena – (by spreading both arms) Come, my child! He has imitated his father’s appearance. Well, why is he crying now ?

Radanika – He was playing with golden cart of their neighbour’s son. Now, he took it back. Hence, he is asking for the same cart. I prepared an earthen cart; and gave him. Well, he argues, “What is the use of this cart to me? Give me only that golden cart.”

वसंतसेना – (हात पसरुन) हो, माझया बाळ्ठ. हा अगदी वडिलांसारखा दिसतो. हा का म्हणून रडत आहे?

रदनिका – हा शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीशी खेळ्ठत होता. आणि तो ती घेऊन गेला. याने पुन्हा ती मागितल्यावर मी ही मातीची गाडी बनवून दिली. तर हा म्हणतोय, रदनिके, मला या मानीच्या गाडीचा काय उपयोग ? तीच सोन्याची गाडी दे.

(२) Answer is not given due to reduced syllabus

(ई) ( १) Arnav expresses amazement, while talking to father, upon noticing the extremely minute pollen grains in the hibiscus flower. He instructs him to examine the (inner) structure of those grains, with the help of microscope. He reports back to him that he was astonished after observing that structure. There upon he comments, “The universe is made up of atoms; and atom is so subtle (minute) that it cannot be perceived even with the help of a microscope.” Upon this, Arnav asks, “What is atom?”

In order to explain the idea/concept of subtlety of atom, he (father) asks him to bring rice grains from the kitchen.

विश्वाच्या उत्पत्तीविषयी प्रतिपादित केलेल्या सिद्धांतापैकी एक म्हणजे कणाद महर्षिचा ‘परमाणु’ हा सिद्धांत. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ या कणाद महर्षिच्या ग्रंधामध्ये त्यांनी परमाणुची व्याख्या स्पष्ट केलेली आहे. ‘स एव परमाणु’: या पाठत अर्णवच्या वडिलांद्वारे आपण परमाणुबद्दल अधिक माहिती संपादन करणार आहोत.

अर्णव नावाचा मुलगा बागेतील जास्वंदाचे फूल घेऊन त्याचे परागकण किती सूक्ष्म आहेत हे पाहत असतो. त्याच्या बडिलांच्या (जे विज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत) आदेशावरून तो ते परागकण सूक्ष्मेक्षिकेमधून बघतो तेव्हा तो खूप आश्चर्यचकित होतो व त्याला कळ्ले की त्या सूक्ष्म असलेल्या भागाला ‘परमाणु:’ असे म्हणतात. त्याची याविषयी जाणून घेण्याची उत्सुकता बाढली व तो अधिक माहिती संपादन करण्यासाठी वयाच्या वडिलांना विचारतो. तेव्हा

त्याला ‘परमाणु’ म्हणजे काय व तो कसा ? हे सांगण्यासाठी त्याच्या वंडिलांनी त्याला मूठभर तांदूळ आणायला सांगितले.

(२) One of the most celebrated words of the great poet Kalidas is a beautiful depiction of the various emotional states of the human mind and heart. This extract reveals some aspects of king Dushyant’s nature.

Dushyant despite being a king, was modest and noble enough of gently accept the instructions of Vaikhanas regarding taking back the arrow which was intended for the hermitage deer. His sensitive nature is reflected through his instructions, to the charioteer when he tells him to keep the chariot away from the hermitage so it doesnot cause disturbance to the people staying there. His decision to enter the hermitage in modest clothes too, reflects his sensitivity. He puts away his kingly robes and ornaments so that the people of the hermitage don’t feel intimidated.

Dushyant is respectful and obedient as he quickly accepts the invitation that Vaikhanas offers him regarding accepting the hospitality of the hermitage.

Thus, king Dushyant is a reflection of noble qualities.

‘अभिज्ञानशाकुंतल’ ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृश्टरित्या रंगविले आहेत. ‘अभिज्ञानशाकुंतल’ या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.

जेक्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेव्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा नपस्वींच्या शब्दासशी वाण मागे होनो. रोघे, एक राजा असूनहीं तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची नम्रता सिद्ध करतो.

राजा हेतुपुरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिठणन्या पाहुणचाराबद्दल उत्सुक आहे.

राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषण दिले असले तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपर्यत तो तपोवनातून परत येईल, तोपर्यत राजा सारथ्यास घोडचास स्वच्छ करण्यास सांगतो. एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.

तृतीय: विभाग:-पद्यम्

प्रश्न : ३.

(अ) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।

तावद् भयाद्धि भेतव्यं यावद् भयमनागतम्।

आगतं तु भयं वीक्ष्य नर: कुर्याद् यथोचितम् ॥

यत्र विद्वण्जनो नास्ति भलाघ्यस्तत्राल्पधीरपि।

निरस्तपादपे देशे एरण्डो पि द्वुमायते ॥

वृथाभ्रमणकुक्रीडापरपीडापभाषणै:।

कालक्षेपो न कर्तव्यो विद्यार्थी वाचनं श्रयेत् ॥

(१) पद्यांशं पठित्वा निर्दिंष्टे कृती कुरूत। (३ त: २) २

(क) पूर्णवाक्यने उत्तरं लिखत।

आगतं भयं वीक्ष्य: नर: किं कुर्यात् ?

(ख) विशेषण-विशेष्ययो-मेलनं कुरुत।

(२) पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्र पूरयत। २

(आ) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत। (२ त: १)

(१) ‘रे रे चातक’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरु।

(२) जटायुरावणयो: सड्र्घस्य: वर्णनं कुरुत।

(इ) पद्ये शुद्धे पूर्ण च लिखत। (क, ख त: १ ग, घ त: ९)

(क) प्रथमवयसि………………….विस्मरन्ति॥

अथवा

(ख) अयं …………………………. निर्धनो वा॥

(ग) उत्तमो ……………………….. प्रजायते

अथवा

(घ) घटं ………………………. भवेत्

(ई) अन्वयं पूरयत।

…………………… पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्त: …………………….. निहितभारा: नारिकेला: आजीवितान्तं नराणां (नरेभ्य:) अनल्पास्वादं ……………………….. ददति। साधव: कृतम् ……………. न हि विस्मरन्ति।

(उ) माध्यमभाषया सरलार्थ लिखत। (३ त: २)

(१) अद्ययावद्धि ज्ञानाय वृत्तपत्र पठेत्सदा।

सर्वविधसुविद्यार्थ वाचनमुपकारकम्॥

(२) यथा प्रकाशयत्येको भानुर्भुवनमण्डलम्।

धर्मान् प्रकाशयत्येकस्तथा मानवतागुणः॥

(३) वाल्मीकिव्यासबाणाद्या: प्राचीना: कविपण्डिता:।

तान् शिक्षयन्ति सततं ये सदा वाचने रता:।

उत्तर : ३.

(अ) १. (क) आगतं भयं वीक्ष्य नर: यथोचितम् कुर्यात् ।

(ख)

(ग) (१) भयाद्धि भयात् + हि। (२) एरण्डो 5 पि एरण्ड: + अपि।

२.

(आ) (१) ‘रे रे चातक’ is a verse which is called अन्योक्ती. It is addressed to the चातक bird but really speaking it is written to advise the needy person. The bird addressed is said to drink only the rain water. Many clouds are seen in the sky but not all are able to satisfy the bird चातक. The dark clouds alone cater to or help it. Similarly, when a person is in difficulty he/she should judge wisely as to who would be able and willing to help him/her. It is of no use asking for help to those who would not help.

‘रे रे चातक’ ही एक अन्योक्ती आहे. अन्योक्ती हा सुभाषिवाचा एक प्रकार आहे. सुभाषिताचा अर्थ वरवर पाहताना वेगळ्य असतो. कोणाला नरी उद्देशून बोलणे असते. खोलवर जाऊन अर्थ वेगळा असतो. तो खोलवरचा,

गर्भित अर्थ माणसाला उपदेश करणारा असतो. या श्लोकामध्ये कवी चातक पक्षाशी बोलतो आहे. चातक पक्ष्याबद्दल अशी एक समजूत आहे की तो फक्त पावसाच्या, पाण्याच्या थेंबावरच जगतो. कवी त्याला सांगतो, आहे की, एक क्षणभर थांब व माझे ऐक. आकाशात पुष्कळ ढग आहेत. ते सगळे काही तुला पाणी देणार नाहीत. काही नुसतेच व्यर्थ गर्जना करतात. काहीच ढग पाऊस पडतात. त्यामुळे तुझी जी तीन-चार थेंबांची छोटीशी मागणी आहे ती काही प्रत्येक ढगासमोर करु नकोस.” याचा मथित किंवा गर्भित अर्थ असा की ज्या माणसाला एखाद्या गोट्टीची गरज असते, तो ती मागणी येता.जाता प्रत्येकाला करत असतो. देणारे लोक या जगात कमीच असतात हे लक्षात ठेवायला हवे.

(२) Answer is not given due to the reduced syllabus.

(इ) २. (क) प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्त:

शिरसि निहितभारा नारिकेला नराणाम्।

ददति जलमनल्पास्वादमाजीवितान्तं

न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति॥

(ख) अयं न भक्तो न च पूजको वा

घण्टां स्वयं नादयते तथापि।

धनं जनेभ्य: किं याचतेडयम्

न याचको वा न च निर्धनो वा॥

२. (ग) उत्तमो नातिवक्ता स्यादधमो बहु भाषते।

सुवर्ण न ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते॥

(घ) घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम्।

येन केन प्रकारेण प्रसिद्धः पुरुषो भवेत् ॥

(ई) प्रथमवयसि पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्तः शिरसि निहितभारा: नारिकेला: आजीवितान्तं नराणां ( नरेभ्य:) अनल्पास्वादं जलं ददति। साधव: कृतम् उपकारं न हि विस्मरति।

(उ) २. One shoud indeed read newspapers for uptodate knowledge. Reading is beneficial for all types of learning.

अद्ययावत् ज्ञानासाठी नेहमी वर्तमानपत्र वाचावे. सर्व प्रकारच्या चांगल्या ज्ञानासाठी वाचन (हेच) उपकारक आहे.

२. Just as the sun illuminates the entire earth/universe; humanity is the only virtue that illuminates all the religions.

ज्याप्रमाणे एकटा सूर्य सगळ्या जगांला प्रकाशित करतो न्यायप्रमाणे माणुसकीचा एकच गुण सगळ्या सगधर्माना प्रकाशित करतो.

३. Valmiki, Vyas, Bana and other such poets and scholars of the past teach them who are engrossed in reading.

जे नेहमी वाचनात रमतात, त्यांना वाल्मीकी, बाण, व्यास वगैरे प्राचीन विद्वान् कवी सतत शिकवितात.

चतुर्थ: विभाग:-लेखनकौशलम्

प्रश्न : ४. (अ) धातूनाम् अव्ययानां च विशिष्टविभक्ते: उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माणं कुरुत। (६ तः ४)
(क) उभयत:
(ख) ऋते
(ग) कृते
(घ) वि + तृ (२ प.प.)
(च) रुच् ( १ आ.प.)
(छ) रक्ष् ( २ प.प.)

अथवा

संस्कृतानुवादं कुरुत (६ तः ४)

(१) विद्यार्थी प्रश्न विचारतात.

विद्यार्थी प्रश्न पूछते हैं।

Students ask question.

(२) मी उद्या वही आणेन.

कल मैं कापी लाऊँगी।

Tomorrow I will bring the note-book.

(3) सूर्योदयाच्या वेळी सूर्याचा रंग लाल असतो. सूर्योदय के समय सूर्य का रंग लाल होता है।

The colour of the Sun is red at the time of sunrise.

(४) पशु घनदाट अरण्यात राहतात.

पशु घने जंगल में रहते हैं।

Animals live in the dense forest.

(५) ती वाचनालयात जाऊन वाचते.

वह पुस्तकालय जाकर पढ़ती है।

Having gone to library she reads.

(६) तुम्हीं (दोघे) बागेत जा.

तुम (दोनों) बगीचे में जाओ।

(Both of) you go to the garden.

(आ) ५/७ वाक्यात्मकं निबन्धं लिखत। (३ त: १)
(१) मम प्रिय: कवि:।
(२) भारतीयं प्रसिद्धं स्थलम्।*
(३) मम प्रिय: उत्सव:।

अथवा

साहाय्यक-शब्दानाम् आधारेण ५/७ वाक्यात्मकं चित्रवर्णनं कुरुत।

(मज्जूषा-विक्रीणाति, दर्शयति, यच्छति, पश्यति, खादति, धरति, गृह्नाति)

उत्तर : ४.

(अ) (क) उभयतः-गोपा: कृष्णम् उभयत: तिष्टन्ति।

(ख) ऋते-आरोग्यात् ऋते कुतः सुखम् ?

(ग) कृते – रुण्णस्य कृते औषधम् आवश्यकम् ।

(घ) वि + तृ ( २ प.प.)-गुरु: प्राजे विद्यां वितरति।

(च) रुच् ( ? आ.प.)-गणेशाय मोदका: रोचन्ते।

( छ) रक्ष् ( २ प.प. )-सैनिका: शत्रुभ्य: देशं रक्षन्ति।

अथवा

(१) छात्रा: प्रश्नं पृच्छन्ति।

(२) अहं श्व: लेखनपुस्तिकां आनयामि।

(३) सूर्योदयसमये सूर्यस्य वर्णः रक्तः भवति।

(४) पशव: निबिडे अरण्ये निवसन्ति।

(५) सा ग्रन्थालयं गत्वा पठति।

(६) युवां उद्यानं गच्छतम्।

(आ) ( १) मम प्रिय: कवि:

कूजन्तं रामरामेति मधुरं मधुराक्षरम्।

आरुहय कविताशाखां वन्दे वाल्मीकिकोकिलम्॥

प्रतिदिनं सायड्काले मम पितामही रामरक्षास्तोत्रं पठति। अतः प्रतिदिनम् अहं श्लोकं श्रुणोमि। वाल्मीकिविषये मम मनसि जिज्ञासा आसीत्। प्रथमतः तस्य नाम रत्नाकरः आसीत्। स: चौरकार्ये निरतः। परं नारदमुनेः वचनात् स: रामनामजपम् अकरोत्। तपश्चर्यासमये पिपीलिकाभि: तस्य शरीरस्य उपरि वालमीकं कृतम्। अनन्तरं अयं वाल्मीकि इति नाम्ना प्रसिद्धः। अयम् आदिकविः। अनेन रामचरितं वर्णितम्। रामायणस्य भाषापि अतीव सरला। रामायणं भारतीयानां मानबिन्दु: अस्ति।

(२) Answer is not given due to the reduced syllabus.

( ३ ) मम प्रिय: उत्सव:।

भारते नैके उत्सवा: उत्साहेन सम्पत्स्यन्ते। तत्र ‘रक्षाबन्धनम् ‘ इति मम प्रिय: उत्सवः।

श्रावणमासस्य शुद्धपक्षे पौर्णिमायाम् भगिनी स्वबन्धो: मणिबन्धे रक्षाकङूणम् बध्नाति। तदा सा तं वदति-‘ माम् इव राष्ट्रस्य सर्वा: भगिनी: सर्वसंकटेभ्य: रक्षा’ एतेन रक्षाबन्धनेन ‘सबला: दुर्बलान् रक्षन्तु, सर्वेषम् च मड्गलं भवतु’ इति इच्छन्ति खालु भारतीया:। एष: उत्सव: मह्म अतीव रोचते।

अथवा

विपणे: एतद् दृश्यम्। चित्रेडस्मिन् जना: विविध-वस्तु-क्रयणे रता: सन्ति। बालक: पुस्तकभाण्डारात् पुस्तकं स्वीकरोति। पितामहस्य हस्ते एक: स्यूतः अस्ति। एक: विक्रेता वायुकोषन् स्वीकृत्य तिष्ठति। क्रीडनकआपणे नैकानि क्रीडनकानि पुत्तलिका च दृश्यते। एक: बालक: पयोहिमं खादति। व्यापृत-कालस्य इदं दृश्यम् सत्यमेव मनोहरम्।

प्रश्न : ५.

(अ) तालिकापूर्ति कुरुत।

(१) नामतालिका। (६ त: ४)

(२) सर्वनामतालिका। (६ तः ४)

(३) क्रियापदतालिका। (६ त: ४)

(४) धातुसाधित-विशेषण-तालिका। (६ तः ४)

(आ) निर्दिष्टा : कृती: कुरुत। ( त: ३)

(१) योग्यं रूपं लिखित्वा रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत। (५ तः ३)
(क) ……………………….. (१) दिने शङ्करः स्नानार्थ पूर्णानदीं गतः। ( सड्ख्यावाचकम्)
(ख) श्रीकृष्ण: देवक्या: ………………………. (८) अपत्यम्। (क्रमवाचकम्)
(ग) सप्ताहस्य ………………………. (३) संस्कृतवर्ग: भवति। ( आवृत्तिवाचकम्)
(घ) भोजने …………………….. (६) रसेषु मधुरः रसः मम प्रिय:। (सड्ख्यावाचकम्)
(च) वर्षस्य …………………….. (४) परीक्षा भवति। ( वृृत्तिवाचकम्)

(२) समासानां तालिकापूर्ति कुरुत। (५ तः ३)

(३) समानार्थकशब्दान्/विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत। (५ त: ३)
(क) मित्रम् ……………………….
(ख) प्रसन्न: ……………………….
(ग) धनु: ……………………….
(घ) विपुलम् ……………………….
(च) प्राक् ……………………….

(४) सूचनानुसारं कृती: कुरुत। (५ त : ३)

(क) सर्वे धर्मा: मानवतागुणं शंसन्ति। (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत।)

(ख) भूमि: स्त्रीरूपं धृत्वा तस्य पुरतः प्रकटिता अभवत्। (पूर्वकालवाचक-त्वान्त-अव्ययं निष्कासयत।)

(ग) त्वं किम् इच्छसि। (‘त्वम्’ इत्यस्य स्थाने ‘ भवान्’ इति योजयत।)

(घ) जना: न सन्तुष्टः। (एकवचने परिवर्तयत।) *

(च) मिहिर: आदित्यं पातयति। (णिजन्तं निष्कासयत।)

उत्तर : ५.

(१) नामतालिका।

(२) सर्वनामतालिका।

(३) क्रियापदतालिका।

(४) धातुसाधित-विशेषण-तालिका।

(आ) (१) (क) एकस्मिन् दिने शङूरः स्नानार्थ पूर्णानदीं गतः।

(ख) श्रीकृष्ण: देवक्या: अष्टमम् अपत्यम्।

(ग) सप्ताहस्य त्रिवारं संस्कृतवर्ग: भवति।

(घ) भोजने षट्सु रसेषु मधुरः रसः मम प्रियः।

(च) वर्षस्य चतुर्वारं परीक्षा भवति।

(२)

(३) (क) मित्रम् = वयस्य:। (ख) प्रसन्न: अप्रसन्न:।

(ग) धनु: चापम्।

(४) (क) सर्वे: धर्मौं : मानवतागुण: प्रशस्यते।

(ख) भूमिः स्त्रीरूपं अधारयत् तस्य पुरतः च प्रकटिता अभवत्।

(ग) भवान् किम् इच्छति।

(घ) Answer is not given due to reduced syllabus

(च) आदित्य: पतति।

षष्ठः विभाग: –

प्रश्न : ६. (अ) गद्यांशं पठित्वा कृती: कुरुत। (६ त: ४)

चितोडस्य नृप: वीरवरः महाराणाप्रताप: बाल्यात्त्रभृति निर्भय: उदारश्च आसीत्। यदा स: राजा अभवत् तदा स: प्रतिज्ञाम् अकरोत्, “तावदहं सुखानि न सेविष्ये यावद् मम देशः स्वतन्त्र: न भवति।” परेषाम् ऐरवर्येण सुखसाधनैः स न कदापि संमोहितः। तस्य मनः नित्य स्वातन्त्रंयप्राप्ते: विचारै: व्यापृतमासीत्। युद्धभूमौ मृत्युसमयेडपि स देशस्य स्वतन्त्रताविषये चिन्तयति स्म। मनसा स्मराम : तं महान्तं देशभक्तम्।

१. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

चितोडस्य नृप: क: ?

२. प्रतिपदिकं लिखत।

(क) सुखानि (ख) तस्य।

३. वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।

परेषाम् ऐभवर्येण सुखसाधनै: स संमोहितः।

४. माध्यमभाषया सरलार्थं लिखत।

युद्धभूमौ मृत्युसमयेडपि स देशस्य स्वतन्त्रताविषये चिन्तयति स्म।

५. गद्यांशात् प्रथमा विभक्त्यन्तपदं चिनुत लिखत च।

६. कारकपरिचयं कुरुत।

मनसा स्मराम : तं महान्तं देशभक्तम्।

(आ) ९. पद्यांश पठित्वा निर्दिंट्टे कृती कुरुत।

नमामि शारदां देवीं विद्यारम्भे सुमड्नलाम्।

नर: तस्या: प्रसादेन पाण्डित्यं लभते सदा॥

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत। (२ त: १) १

(१) नरः शारदाया: प्रसादेन किं लभते ?

(२) कवि: का नमति?

(ख) समानार्थकं शब्दं लिखत।

शारदा …………………..

२. पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा।

ऊहापोह: अर्थविज्ञानं तच्वज्ञानं च धीगुणा:॥

उत्तर : ६.

(अ) १. चितोडस्य नृप: वीरवर: महाराणाप्रताप:।

२. (क) सुखानि-सुख ( नाम)

(ख) तस्य-तद् (सर्वनाम)

३. परेषाम् ऐश्वर्येण सुखसाधनै: स संमोहित:।

४. युद्धभूमीवर मृत्युच्यावेळ्ठी सुद्धा तो देशाच्या स्वतन्त्रतेविषयी विचार करत होता.

He was thinking for freedom of country even when he was dying on battlefield.

५. प्रथमा विभक्त्यन्तपदं-नृप:।

६. मनसा-करणकारकम्।

(आ) १. (क) (१) नर: शारदाया: प्रसादेन पाण्डित्यं लभते।

(२) कवि: शारदां देवीं नमति।

(ख) शारदा सरस्वती।