MARCH 2019
SANSKRIT (COMPOSITE)
प्रथम: विभाग:-सुगमसंस्कृतम् (१० गुणा:)
प्रश्न : १.
(अ) चित्रं दृष्ट्वा नामानि लिखत। (५ त: ४)
( १)
(२)
(३)
(૪)
(५)
(आ) सड्ख्या अक्षरः:/अक्ष्क: लिखत। (३ त: २)
(१) ३२
(२) त्रयोविशति:
(३) ९१
(इ) समय-स्तम्भमेलनं कुरुत।
अ | आ |
(१) सपाद-त्रिवादनम् | ७.३० |
(२) दशाधिक-दशवादनम् | १.४५ |
(३) पादोन- द्विवादनम् | ३.२५ |
(४) सार्ध-सप्तवादनम् | २०.२० |
(इ) वासर-तालिकां पूरयत। (३ त: २)
उत्तर : १.
(आ) १. ३२-द्वात्रिंशत २. त्रयोविंशति:- 23 ३. ९१-एकनवति:
( इ)
अ | आ |
(१) सपाद-त्रिवादनम् | ३.२५ |
(२) दशाधिक-दशवादनम् | १०.२० |
( ३ ) पादोन-द्विवादनम् | १.४५ |
(४) सार्ध-सप्तवादनम् | ७.३० |
(ई)
द्वितीय: विभाग:-गद्यम् (१६ गुणा:)
प्रश्न : २.
(अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।
एकस्मिन् दिने शड्कर: स्नानार्थ पूर्णानदीं गतः। यदा स: स्नाने मग्न: तदां तत्र एक: नक्रं: आगतः। नक्रः झटिति तस्य पादम् अगृह्लात्। तदा शडूर: उच्चै: आक्रोशत्। “अम्ब! त्रायस्व। नक्रात् त्रायस्व!” आक्रोशं श्रुत्वा नदीतीरं प्राप्ता आर्याम्बा पुत्र नक्रेण गृहीतमपश्यत। भयाकुला सा अपि रोदनम् आरभत। शड्करः मातरम् आर्ततया प्रार्थयत-“अम्ब, इतःपरम् अंं न जीवामि। मरणात् पूर्व संन्यासी भवितुम् इच्छामि। अधुना वा देहि अनुमतिम्।” चेतसा अनिच्छन्ती अपि विवशा माता अवदत्- “वस्स, यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु। इदानीमेव संन्यासं स्वीकुरु। मम अनुमति: अस्ति” इति। तत्क्षणमेव आश्चर्य घटितम् । दैववशात् शड़्रू नक्राद् मुक्तः। स नदीतीरम् आगत्य मातुः चरणौ प्राणमत्।
(१) अवबोधनम् ( त: ३)
(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।
शह्कर: उच्चै: आक्रोशत् यत: ……………………..
(१) स: नदीजले अमग्जत्।
(२) नक्र: तस्य पादम् अगृह्लात्।
(ख) क: कं वदति ?
“यथा तुभ्यं रोचते तथैव भवतु।”
(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।
शड्कर: कस्माद् मुक्त: ?
(घ) वाक्यं पुरर्लिखित्वा सत्यम/असत्यम् इति लिखत।
एकस्मिन् दिने शछ्कर: स्नानार्थ गड्नानदीं गत:।
(२) शब्दज्ञानम्। (३ त: २)
(क) गद्यांशात् २ द्वितीयाविभक्त्यन्त-पदे चित्वा लिखत।
(ख) गद्यांशात् विशेषण-विशेष्य- मेलनं कुरुत।
(ग) पूर्वपदं/उत्तरपदं लिखत।
(२) गृहीतमपश्यत् = ……………………….. + अपश्यत् ।
(२) इदानीमेव = इदानीम् + …………………………
(आ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।
(अर्णव: जपाकुसुमं गृहीत्वा प्रविशति। तस्य पिता विज्ञानस्य प्राध्यापकः। स: पुस्तकपठने मग्नः। तस्य पार्श्वे उत्पीठिकायां सूक्ष्मेक्षिका वर्तते।)
अर्णव: – पित:, अस्माकम् उद्यानाद् जपाकुसुमम् आनीतं मया। कियन्त: सूक्ष्मा: तस्य परागकणा:।
पिता – सूक्ष्मेक्षिकया पश्य तेषां कणानां रचनाम् अपि द्रव्ष्टु शक्नोषि ! (अर्णव: तथा करोति।
पिता – किं दृष्टं त्वया ?
अर्णव: – पित:, अद्भुतं एतत्। अत्र परागकणस्य सूक्ष्माणि अड्रानि दृश्यन्ते।
पिता – अर्णव, एतानि पुष्पस्य अड्रानि त्वं सूक्ष्मेक्षिकया द्रष्टुं शक्नोषि। परन्तु एतद् विश्वं परमाणुभ्यः निर्मितम्। ते परमाणव: तु सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यन्ते।
अर्णव: – परमाणु: नाम किम् ?
पिता: – अस्तु। कथयामि। मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् महानसत: आनय।
अर्णव: – (तथेपि उक्त्वा पाकगृहात् तण्डुलान आनयति।) स्वीकरोतु, तात।
कृतय:-
(१) अवबोधनम्। ( त: ३)
(क) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।
(१) एतद् विध्वं निर्मितम् । (तण्डुलै:/परमाणुभ्य:)
(२)परागकणानां रचना दृश्यते। (नेत्राभ्यां/सूक्ष्मेक्षिकया)
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।
के सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यन्ते ?
(ग) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।
अर्णवस्य पिता विज्ञानस्य प्राध्यापक:।
(घ) एष: गद्यांशः कस्मात् पाठात् उद्धृत ?
(२) प्रवाहि-जालं पूरयत।
( तण्डुलान् आनयति।, सूक्ष्मेक्षिकया पश्यति।, जपाकुसुमं गृहीत्वा प्रविशति। परमाणुविषये पृच्छति।)
(इ) गद्यांशं पठित्वा सरलार्थं लिखत। (२ त: १)
(१) नदी (शुतुद्री) – विप्रवर, मधुरा खलु ते वाणी। रज्जयति अस्मान्। वद, कथं तव साहाय्यं कर्तव्यम् ?
विश्वामित्र: – अम्ब, शुणु मे अभ्यर्थनाम्। गाधा मे भविष्यसि ? स्वल्पीभवतु जलौघ:।*
(२) कर्ण: – महत्तरां भिक्षां भवते प्रदास्ये। गोसहस्त्रं ददामि।
शक्र: – गोसहस्त्रमिति ? मुहूर्तकं क्षीरं पिबामि। नेच्छामि कर्ण, नेच्छामि।
कर्ण: – किं नेच्छति भवान् ? अपर्याप्तं कनकं ददामि।
(इ) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत। (२ त: १)
(१) भूमाता पृथुवैन्यं किम् उपादिशत् ?
(२) ‘स नरः शत्रुनन्दन:’ इति वचनं कथाया: आधारेण स्पष्टीकुरुत।
उत्तर : २.
(अ) (१) (क) शड्करः उच्चै: आक्रोशत यतः नक्रः तस्य पादम् अगह्रात्।
(ख) माता शड्करम् वदति।
(ग) शड्करः नक्राद् मुक्त:।
(घ) एकस्मिन दिने शड्कर: स्नानार्थं गड्गानदी गतः। – असत्यम्।
(इ) (१) Answer is not given due to the reduced syllabus.
(२) Karna – I shall give big aims.
I donate a thousand cows.
Indra – What, did you say a thousand cows ? I rarely drink milk. I do not want it Karna. I do not want it.
Karna You do not wish this. Alright. I offer immense gold.
कर्ण – मी तुम्हाला सर्वात मोती भिक्षा (महत्तम दान) देईन. मी आपणाला हजार गायी देईन.
शक्र – हजार गायी ? (पण) मी दूध क्वचित पितो. मला त्यांची इच्छा नाहीं.
कर्ण – आपणास (त्यांची) इच्छा नाहीं. (तर मग) आपणास पुष्कळ सोने देईन.
(ई) (१) भूमाता पृथुवैन्यं किम् उपादिशत् ?
आद्यकृषक: पृथुवैन्य: is the legend that reveals the history of Pruthu’s initiation of agricultural work and civilisation.
Once, the king पृथु was wandering in his kingdom; He saw the pitiable condition of his subjects. His subjects were thin and weak due to low quality Food. The king’s heart melted with compassion and mind was filled with worry.
On the advice of a priest, he set the bow; when he was about to take out wealth and grains from the earth, the earth disguised as a woman and advised him to do agricultural work.
The earth advised the king to work with the help of hoe, plough, spade, sickles along with his subjects. She reminded the king of his father who was the corrupt king. She praised the king’s righteous behaviour and assured him with her favour in agricultural work.
आधकृषक: पृथुवैन्य: या पाठात पृथु राजाने केलेला कृषिकार्याचा प्रारम्भ व त्याचा विकास स्पष्ट केला आहे.
एकदा पृथु राजा त्याच्या राज्यात फिरत असताना. त्याने प्रजेला दयनीय अवस्थेत पाहिले. प्रजा हलक्या प्रतीच्या अन्नामुळे क्षीण, अशक्त झाले होते. या बाबतीत पुरोहितांशी सल्ला मसलत केल्यावर त्यांच्या सांगण्यानुसार पृथ्वीमधून धन-धान्य बाहेर काढण्याकरिता धनुष्य सग्ज केले. तेव्हा पृथ्वीने स्त्री-रूप धारण केले व राजाला कृषिकार्य करण्याचा आदेश दिला. भूमातेने नांगर, कुदळ, फावडे, कोयता या उपकरणांच्या साहाय्याने राजाला कृषिकार्य करण्यास सांगितले. भूमातेने राजाला त्याच्या अन्यायी वडिलांचा संदर्भ देऊन तसेच त्यावेळी राजाच्या सदाचरणाचे कौतुक केले आणि राजाच्या कृषिकार्यावर ती प्रसन्न होईल असे आश्वासन दिले.
(२) ‘स नरः शत्रुनन्दन:’ इति वचनं कथाया आधारेणं स्पष्टीकुरुत्
He who disregards the advice of his friends and well wishers invites calamities and thereby makes his enemies happy. This is illustrated by the example of the deer चित्राड्ग in this story. He is easily deceived by the sweet take of the fox. Despite the cautionary advice of his old friend crow एकाक्ष, he makes friends with the deer. As a result he finds himself caught in the net. The fox is delighted at the thought of eating the flesh of the deer. It is the crow who saves him. When we read the description of the happiness of the fox we realize how the naive deer caught in the net is शत्रुनन्दन: as he makes his enemy the fox happy.
व्यसने मित्रपरीक्षा या कथेच्या संदर्भात् ‘स: नर: शत्रुनन्दन:’ ही उक्ती आलेली दिसून येते. हितोपदेश या ग्रंथात मित्रलाभ या प्रकरणात ही कथा आढळते. धूर्त कोल्हा हरिणाला त्याच्या शब्दांमध्ये फसवितो व त्याच्याशी मैत्री करतो. कोल्हा हरिणाला धान्यांनी भरलेल एक शेत दाखवितो. साहजिकच हरिणाच्या मनात धान्याबद्धल हाव निर्माण होते. पण नंतर शेताच्या मालकाने टाकलेल्या आळ्यात हरिण अडकतो. हरिणाने कोल्त्याकडे मदत मागताच धूर्त कोल्हा जाळे घट्ट असल्याचे सांगतो. त्यामुळे तो तोडण्यास शक्य नाही असे दर्शवितो.
हरिणाला कोल्त्याचा धूर्तपणा हव्टूहळू लक्षात येतो. कावळ्ध्याचे न ऐकल्याचा त्याला पश्चात्ताप होतो. जेक्हा कावळ्ठा हरिणाला शोधत शोधत हरिणाजवळ, पोहोचतो, तेक्हा तो सुद्धा ‘स:नरः शत्रुनन्दन:’ हा श्लोक उद्धृत करतो. याच्या अर्थानुसार जो आपल्या मित्रांचा, हितचिंतकांचा सल्ला ऐकत नाहीं. तो संकटात सापडतो व त्याच्या शत्रूंना आनंदित करतो, त्यांचे शत्रुत्व ओढून घेतो.
तृतीय: विभाग: -पद्यम् (१२ गुणा:)
प्रश्न : ३.
(अ) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत। (५ त: ४)
विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छत्रगुप्तं धनम्
विद्या भोगकरी यश:सुखकरी विद्या गुरूणां गुरु:।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम्
विद्या राजसु पूज्यते न तु धनं विद्याविहीन: पशुः ।।२।।
यथा चतुर्भि: कनकं परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनै:।
तथा चतुर्भि: पुरुष: परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा।। ।।
यादृशं वपते बीजं क्षेत्रमासाद्य कर्षकः।
सुकुते दुष्कृते वाऽपि तादृशं लभते फलम्।। ।।
(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।
का गुरूणां गुरु: ?
(ख) विशेषण-विशेष्य-मेलनं कुरुत।
(ग) जालरेखाचित्रं पूरयत्।
(घ) २ प्रथमाविभक्त्यन्त-पदे लिखत।
(च) उत्तरपदं लिखत।
(१) क्षेत्रमासाद्य क्षेत्रम् + ……………………………
(२) वाडपि वा + …………………………….
(आ) पघ्ये शुद्धे पूर्णें च लिखत। (३ त: २) ….. ૪
(१) आत्मनो ………………………………………………..
……………………………………………………… साधनम्.।
(२) यत्र ……………………………………………………..
……………………………………………………… द्वमायते।।
(३) अल्पानामपि …………………………………………..
……………………………………………………. मत्तदन्तिन:।।
(इ) माध्यमभाषया सरलार्थ लिखत: (२ त: १) ….. २
(१) यथैव सकला नद्य: प्रविशन्ति महोदधिम् ।
तथा मानवताधर्म सर्वें धर्मा: समाश्रिता:।।२।।
(२) शीलं सद्गुणसम्पत्ति: ज्ञान विज्ञानमेव च।
उत्साहो वर्धते येन वाचनं तद् हितावहम्।२।।
(ई) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत। (२ त: १) ….. २
(१) वाचनमुपकारकं कथं इति स्पष्टीकुरुत।
(२) ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यं ‘ इति श्लोकस्य स्पष्टीकरणं माध्यमभाषया लिखत।
उत्तर : ३.
(अ) (क) विद्याया गुरुणां गुरु:।
(ख)
‘अ’ ‘आ’
(१) भोगकरी विद्या
(२) प्रच्छनगुप्तं धनम्
(ग)
(घ) प्रथमाविभक्त्यन्त-पदे
(१) विद्या:
(२) गुरु:
(च) (२) क्षेत्रमासाद्य = क्षेत्रम् + आसाद्य।
(२) वाइपि वा + अपि।
(आ) (१) आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिका:।
बकास्तत्र न बध्यन्ते मौनं सर्वार्थसाधनम्।।
(२) यत्र विद्वण्जनो नास्ति श्लाध्यस्तत्राल्पधीरचि।
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि दुमायते।।
(३) अल्पानामपि वस्तूनां संहति: कार्यसाधिका।
तृैैर्गुणत्वमापन्नैर्बध्यन्ते मत्तदन्तिन:।।
(इ) ( १) Just as all the rivers (Flow into) enter the ocean, all religions take refuse in humanism (are united in humanism)
ज्याप्रमाणे सर्व नद्या (अखेरीस) समुद्रास जाऊन मिळतात, त्याप्रमाणे सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात।
(२) The reading that increases wealth of good qualities, knowledge, enthusiasm and develops character is beneficial.
ते वाचन हितावह आहे, ज्यामुळे मनुष्याचे चारित्र, सद्गुणरूपी संपत्ती, ज्ञान, विशेष आकलन व उत्साह (यांचे) वर्धन होते।
(ई) (१) Answer is not given due to the reduced syllabus.
(२) वैद्यराज नमस्तुभ्यं
The patient or the friend of a doctor is supposed to be saying this. When he addresses the doctor as our curosity is aroused. How can a doctor be a brother of यमराज? Brothers usually share some features. The second line explains exactly the same point. A doctor takes away the life as well as money of the patient. Yama takes away only life.
चित्रकाब्य या सुभाषितमालेतील हा श्लोक आहे. चित्रकाष्य यामधील अनेक प्रकार आहेत. यातील एक प्रकार म्हणजे हास्योक्ति या प्रकारतील हा श्लोक आहे. या श्लोकात वैद्याल यमाचा भाऊ असे म्हटले आते. यम हा फक्त प्राणच नेतो, पण वैद्य तर प्राण आणि धन हे दोन्हीही नेतो.
वैद्यांकडे उपचारासाठी गेल्यावर पैसे द्यावे लागतात. जास्त खर्च झाला, तरी व्यक्तीचे प्राण वाचले नाही तर धन आणि प्राण वैद्यराज घेतो, असे श्लोकात म्हटले आहे.
म्हणून वैद्यराजांना प्रणाम केला आहे. जे यमराजाचे भाऊ आहेत.
चतुर्थ: विभाग:-लेखनकौशलम् कृती कुरुत (४ गुणा:)
प्रश्न : ४. कृती कुरुत ( ३ त: २)
(अ) विशिष्टविभक्ते: उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माणं कुरुत। (४ त: २)
(१) कृते
(२) स्निह् (४ प.प.)
(३) दा-यच्छ् (२ प.प./३ उ.प.)
(४) सह।
(आ) संस्कृतानुवाद कुरुत (४ त: २)
(१) आकाशाचा रंग निळा आहे.
The colour of the sky is blue
आकाश का रंग नीला है।
(२) जंगलात पशुपक्षी राहतात.
Animals and birds live in the forest.
जंगल में पशु-पक्षी रहते हैं।
(3) मी सकाळी देवाला नमस्कार करतो.
I bow to the God in the morning.
मैं सुबह ईंश्वर को प्रणाम करता हूँ।
(४)मुलांचे जीवन सफल होवो।
May the life of the children be successful.
बच्चों का जीवन सफल हो।
(इ) अमरकोषात् समानार्थकं शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत। (४ त: २)
(१) कर्षक: बीजं वपते।
(२) मनुजा: वाचनेन बहून विषयान् बोधन्ते।
(३) चतुर्भि: कनकं परीक्ष्यते।
(४) कृष्णः अर्जुनस्य मित्रम्।
उत्तर : ૪.
(अ) (१) कृते-देशस्य कृते सैनिका: स्वप्राणान त्यजन्ति।
(२) स्निह-माता बालके स्नित्यति।
(३) दा-यच्छ-शिष्य: गुरवे दक्षिणां यच्छति।
(४) सह-अनिकेतः पिता सह आपणं गच्छति।
(आ) (१) आकाशस्य वर्ण: नील: अस्ति।
(२) पशव: पक्षिण: च वने वसन्ति।
(३) अहं प्रातः देवं नमामि।
(४) बालकानां जीवनं सफलं भवतु।
(इ) (१) कुषक: बीजं वपते।
(२) नरा: वाचनेन बहून् विषयान् बोधन्ते।
(३) चतुर्भि: सुवर्ण परीक्ष्यते।
(४) कृष्ण: अर्जुनस्य वयस्य:।
पङ्चम: विभाग:-भाषाभ्यास: (८ गुणा:)
प्रश्न : ५.
(अ) पृथक्करणम् (५ त: ४)
(१) नामानि सर्वनामानि च पृथक्कुरुत।
नाम | सर्वनाम |
(मज्जूषा – भानु:, मया, इयम्, राजा, एतानि)
(२) क्रियापदानि धातुसाधित-विशेषणानि च पृथक्कुरुत।
क्रियापदम् | धातुसाधित-विशेषणम् |
(मज्जूषा – गतवान्, पठिष्यति, खादितः, नृत्यतु, लभते)
(आ) निर्दिष्टा: कृती: कुरुत। (४ त: २)
(१) सड्ख्या/क्रम/आवृत्तीवाचकस्य योग्यं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत। (३ तः २)
(क) ……………………. वेदा: वर्तन्ते। (चत्वारि/चत्वार:)
(ख) भोजने ……………………. रसा: भवन्ति। (षष्ठ:/षड्)
(ग) वर्षस्य ………………………… परीक्षा भवति। (चतुर्वारं/चतुर्षु)
(२) समासविग्रहाणां समासनामभि: सह मेलनं कुरुत। (६ तः ४)
समासविग्रह: | समासनाम |
(१) कुम्भं करोति इति। | कर्मधारयः। |
(२) न योग्यम्। | इतरेतर-द्वन्द्व। |
(३) प्रयागं नाम क्षेत्रम्। | नत्-तत्पुरुष। |
(४) काक: च शृगाल: च। | अव्ययीभावः। |
(५) भाले चन्द्र: यस्य स:। | उपपद्-तत्पुरुष:। |
(६) दिने दिने। | बहुव्रीहि:। |
(३) समानार्थक शब्दान् /विरुद्धार्थक शब्दान् चित्वा लिखत।
(मज्जूषा – शिष्य:, अवगुणः, विस्मरसि, सबलः)
(१) गुण: x …………………………….
(२) छात्र: …………………………..
(३) स्मरसि x ………………………..
(૪) बलवान् ………………………..
(४) योग्यं पर्यायं चिनुत। (३ त: २)
(१) अहं शब्दं करोमि। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
(२) भवान् अपि अपरिचित: एव …………………………….. । (आसी:/आसीत्)
(३ ) सड्रीते ………………………… स्वरा: सन्ति। (विविधा:/विविध:)
उत्तर : ५.
(अ)
नाम | सर्वनाम | ||
भानुः, राजा |
|
(२)
क्रियापदम | धातुसाधित-विशेषणम् |
पठिष्यति, नृत्यतु, | |
लभते | गतवान्, खादित: |
(आ) (१)(क) चत्वार: वेदाः वर्तन्ते।
(ख) भोजने षड् रसा: भवन्ति।
(ग) वर्षस्य चतुर्वारं परीक्षा भवति।
(२) समासविग्रह समासनाम
(१) कुम्भं करोति इति। उपपद्-तत्पुरुष
(२) न योग्यम्। नज्-तत्पुरुष:
(३) प्रयागं नाम क्षेत्रम् कर्मधारय:
(४) काक: च शृगाल: च इतरेतर-द्वन्द्व:
(५) भाले चन्द्र: यस्य स:। बहुब्रीहि:।
(६) दिने दिने अव्ययीभाव
(३)(२) गुण: अवगुण:।
(२) छात्र: = शिष्य:।
(३) स्मरसि विस्मरसि।
(४) बलवान् = सबल:।
(४)(१) कर्तृवाच्यम्।
(२) भवान् अपि अपरिचितः एव आसीतु।
(३) सड्गीते विविधाः स्वरा: सन्ति।