Blog

MARCH 2020

SANSKRIT (COMPOSITE)

प्रथम: विभाग:-सुगमसंस्कृतम्

प्रश्न १. (अ) चित्रं दृष्ट्वा नामानि लिखत। ( त: ३)

(९)

(२)

(३)

(४)

(आ) सड्ख्या: अक्षर:/अड्क्क: लिखत। (३ त: २)
१. नवयिंशति:
२. 43

३. शतम्

(इ) समय-स्तम्भमेलनं कुरुत।

उतर

(अ) (1) पाथेयपात्रम् (2) स्वेदक: (3) अवलेह: (4) ग्वालयति

(आ) (1) नवयिंशति: (2) ५३ – त्रिपन्वाशत् (3) शतम् – १००

(इ)

द्वितीय: विभाग:-गद्यम् । (१४ गुणा:)

प्रश्न २. (अ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।

भारतस्य दक्षिणदिशि केरलप्रदेशे आलुवा नगरस्य समीपं ‘कालडि’ नाम ग्रामः । स : ग्रामः पूर्णानदीतीरे वर्तते। तत्र जगद्गुरो: शङ्कराचार्यस्य जन्म खिस्ताब्दे अष्टमे शतके अभवत्। तस्य पिता शिवगुरु: माता आर्याम्बा चास्ताम्। बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरु: दिवड्नतः । तस्माद् मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् पज्चमे वयसि उपनीतः स: पठनार्थ गुरुमुपागच्छत् । तत्र वेद-वेदाड्रानि, विविधशास्त्राणि च असाधारणवेगेन बालकोऽयम् अधीतवान् । पठनादिकं समाप्य शह्कर: गृहं प्रत्यागतवान्। गृहं प्राप्य मातृसेवाम् आरभत च। माता आर्याम्बा पुत्रस्य विवाहविषये सदैव चिन्तयति स्म।

परन्तु मनसा वचसा कर्मणा च विरक्त: शक्करः संन्यासार्थम् अनुमतिं प्रार्थयत। शक्करस्य ऐहिकविषयेषु अरुचिं दुष्ट्वा आर्याम्बा चिन्तामग्ना जाता।

(१) अवबोधनम्। (३ त: २) २

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

शक्करस्य: मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् यत:………………….. l

१. शक्कराय केवलं माता अरोचत।

२. बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरु: दिवड्गतः।

(ख) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।

पझ्चमे वयसि उपनीत: शड्कर: पठनार्थ गुरुमुपागच्छत्।

(ग) एष: गद्यांशः कस्मात् पाठात् उद्धृत: ?

(२) शब्दज्ञानम्। (३ त: २)

(क) गद्यांशात् 2 पूर्वकालवाचक-धातुसाधित-ल्यबन्त-अष्यये चित्वा लिखत।

(ख) गद्यांशात् विशेषण-विशेष्ययो मेलनं कुरुत।

(ग) पूर्वपदं/उत्तरपदं लिखत।

१. चास्ताम् ……………………….. + आस्ताम्।

२. बालकोऽयम् = बालक: + ……………………………..

(आ) गद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत।

अस्ति एकं चम्पकं नाम अरण्यम्। अरण्ये चित्राड्रो नाम मृग: एकाक्षो नाम काकश्च स्नेहेन निवसतः स्म। एकदा चित्राड्न: वने भ्रमन् केनापि शुगालेन अवलोकितः । क्षद्रबुद्धि: नाम स: शृगाल: स्वार्थितुना मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्। अस्तड्नते सवितरि क्षुद्रबुद्धि: मृगेण सह मृगस्य निवासस्थानं गतः। मृगशृगालौ दृष्ट्वा काकोऽवदत्, “सखे चित्राड्ग! को यं द्वितीय: ?” मृग: अब्बूत, “जम्बूकोडयम्। अस्मत्सख्यम् इच्छति।” काकः उपादिशत् “अकस्मादागन्तुना सह मित्रता न युक्ता।” तदाकर्ण्य जम्बूकः सकोपम् आह, “मृगस्य प्रथमदर्शने भवानपि अपरिचितः एव आसीत्। यथायं मृग: मम बन्धुः तथा भवानपि।” मृग: अक्रवीत्, “अलं विवादेन। वयं सर्वे आनन्देन एकत्र निवसामः।” काकेनोक्तम्, “एवमस्तु।”

(१) अवबोधनम्। (३ त: २) २

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

शृगाल: मृगेण सह सख्यम् इच्छति यत: ……………………………..

(१) शृगाल: मृगमांसं खादितुम् इच्छति।

(२) शुगाल: मृगे स्निह्यति।

(ख) क: कं वदति ?

“अस्मत्सख्यम् इच्छति”।

(ग) अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखित।

(२) गद्यांश पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

(इ) गद्यांशं पठित्वा सरलार्थं लिखत। (२ त: १)

१. शक्र: – (कर्णमुपगम्य) भो: कर्ण, महत्तरां भिक्षां याचे।

कर्ण: – दुढं प्रीताइस्मि भगवन्। एषोडहं नमस्करोमि।

शक्र – (आत्मगतम्) किं नु खल्वहं वदामि ? यदि दीर्घायुर्भवेति वदेयम् दीर्घायुर्भवेत्। यदि न वदेयम्, मूढ इति मां परिभवति। तस्माद् उभयं परिहत्य किं नु खलु भाषे? भवतु, दृष्टम्।

२. नदी (विपाद्) – किम् ? एषः मर्त्य: माम् माता इति सम्बोधयति ?

नदी (शुतुद्री) – कर्थं माता न करोति साहाय्यं स्वपुत्रस्य ? साधु मानवश्रेष्ठ साधु ! किन्तु, कच्चित् तव वंशजा: मनुजा: तवेदं वचनं विस्मरिष्यन्ति ?

विश्वामित्र: – नहि मात:, नैतत् शक्यम्।*

(ई) माध्यमभाषया उत्तरं लिखत। (२ त: १)

१. धरित्रया: उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्य: किं किम् अकरोत् ?

२. दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववेशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते ?

उत्तर (अ) (१) २. अवबोधनम् ।

(क) शड्करस्य मातैव पुत्रस्य पालनम् अकरोत् यत: बाल्ये एव तस्य पिता शिवगुरु: दिवड्गतः।

(ख) पज्चमे वयसि उपनीत: शड्कर: पठनार्थ गुरूमुपागच्छत् – सत्यम्

(ग) एष: गद्यांशः आदिशड्कराचार्य: पाठत् उद्धृत: ।

(२) शब्दज्ञानम्।

(क) ल्यबन्त अव्यये
(i) समाप्य
(ii) प्राप्य

(ख)

(ग) (१) चास्ताम् = च + आस्ताम् ।

(२) बालकोऽयम् = बालक: + अयम् ।

(आ) (१) अवबोधनम्।

(क) शृगालः मृगेण सह सख्यम् इच्छति यतः शृगालः मृगमांसं खादितुम् इच्छति।

(ख) “अस्मत्सख्यम् इच्छति मृगः जम्बूकं वदति।”

(ग) मृगशृगालौ दृष्ट्वा करट: अवदत् ।

(२)

(इ) (१) शक्र – (कर्णमुपगम्य) ……भवतु, दृष्टम्।

शक्र – (Approaching कर्ण) कर्ण, ask for the great alms.

कर्ण – O lord ! I am very pleased. Here, I salute you.

शक्र – (To himself) What shall I say now ? If I will say, ‘live long’ then he would live long. If I would not say, he would consider me as ignorant. Therefore, leaving these two (except these two) indeed what shall I say ? Let it be, I got it.

रक्र – (कर्णाजवळ जाऊन) अरे कर्णा, मला मोठी भिक्षा हवी आहे।

कर्ण – अहो स्वामी ! मला खूप आनंद झाला आहे.

मी तुम्हांला नमस्कार करतो.

शक्र – (स्वत:ला), आता भी काय बोलावे ? जर मी ‘दीर्घायु हो’ असे बोललो तर हा दीर्घायु होईल. जर मी (काहीच) नाही बोललो तर हा मला मूख्ख समजेल. तेक्हा, हे दोन्ही सोडून काय बरे बोलावे ? असो. लक्षात आले.

(२) Answer is not given due to the reduced syllabus.

(इ) (१) King Pruthuvainya who was an alert king when it concerned his subjects, took to the advise given by the earth who indicated that all the reasources were in her belly itself. He would get all this if he were to do agriculture as indicated by mother earth. King Pruthuvainya diverted the path of rivers so that the water could be channelized for farming. He harvested rain water and ensured proper water management. He tried to make the land very fertile after which he got people to sow seeds in the tilled land. He ensured that he sowed good seeds by collecting seeds from various trees, choosing them and treating them. Having followed the advice of the earth he was able to reap good crops and all were happy.

आद्यकृष: पृथुवैन्य: हा पाठ म्हणजे पृथुराजाच्या कृषिविषयक कार्याचा प्रारंभ व त्याचा विकास याचा इतिहास स्पष्ट करणारी आख्यायिका आहे.

राजाने नदीचा मार्ग अडविला व ते पाणी कृषिकार्यासाठी उपयोगात आणले. पावसाच्या पाण्याचा संचय करून पाण्याचे व्यवस्थापन केले. जमिनीला सुपीक करण्यासाठी राजाने विशेष प्रयत्न केले. नंतर लोकांनी धान्याच्या बिया पेरल्या. राजाने सुद्रधा विविध प्रकारची बी-बियाणे गोळा करून, त्याचे संस्करण केले व प्रयत्नपूर्वक त्याची पेरणी केली. पाऊस झाल्यानंतर धन्यांत अंकुर फुटला. राजाच्या परिश्रमामुळे धन्यलाभ झाला व सगळ्ठी प्रजा अतिशय आनंदित झाली।

(२) अभिज्ञानशाकुन्तलम्

One of the most celebrated words of the great poet Kalidas is a beautiful depiction of the various emotional states of the human mind and heart. This extract reveals some aspects of king Dushyant’s nature.

Dushyant despite being a king, was modest and noble enough to gently accept the instructions of Vaikhanas regarding taking back the arrow which was intended for the hermitage deer. His sensitive nature is reflected through his instructions to the charioteer when he tells him to keep the chariot away from the hermitage so it doesn’t cause disturbance to the people staying there. His decision to enter the hermitage in modest clothes too, reflects his sensitivity. He puts away his kingly robes and ornaments so that the people of the hermitage don’t feel intimidated.

Dushyant is respectful and obedient as he quickly accepts the invitation that Vaikhanas offers him regarding accepting the hospitality of the hermitage.

Thus, King Dushyant is a reflection of noble qualities.

अभिज्ञानशाकुंतल ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृष्टरित्या रंगविले आहेत: अभिज्ञानशाकुंतल या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.

जेक्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेक्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा तपस्वींच्या शब्दासरशी बाण मागे घेतो. येथे, एक राजा असूनही तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची ‘नम्रता’ सिद्ध करतो।

राजा हेतुपरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिळणान्या पाडुणचाराबद्धल उत्सुक आहे।

राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषण दिले असले तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपयंत तो तपोवनातून परत येईल, तोपयंत राजा सारथ्यास घोडयास स्वच्छ करण्यास सांगतो।

एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.

प्रश्न ३. (अ) पद्यांशं पठित्वा निर्दिष्टा: कृती: कुरुत। (५ त: ४)

यथैव सकला नद्य: प्रविशन्ति महोदधिम्।

तथा मानवताधर्म सर्वें धर्मा: समाश्रिता:।।९।।*

घड्जमूला यथा सर्वें सड्रीते विविधा: स्वरा:।

तथा मानवताधर्म सर्वें धर्मा: समाश्रिता:।।२।।*

यथा चतुर्भि: कनकं परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनै:।

तथा चतुर्भि: पुरुष: परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा।। ।।

अयं न भक्तो न च पूजको वा

घण्टां स्वयं नादयते तथापि।

धनं जनेथ्य: किल याचते डयम्

न याचको वा न च निर्धनो वा।।४।।

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

कनकपरीक्षा कथं भवति ?

(ख) विशेषण-विशेष्ययो: मेलनं कुरुत।

(ग) जालरेखाचित्रं पूरयत्।

(घ) पद्यांशात् 2 प्रथमा-विभक्त्यन्तपदे लिखत।

(च) पूर्वपदं/उत्तरपदं लिखत।
(१) यथैव = यथा +
(२) याचते उयम् = ‘………………. + अयम् ।

(आ) पद्ये शुद्धे पूर्णं च लिखत। (३ त: २)
(१) वैद्यराज
धनानि च।।
(२) घटं भिन्द्यात् भवेत् ।
(३) उत्तमो

(इ) माध्यमभाषया सरलार्थ लिखत। (२ त: १)

(१) वृथाभ्रमणकुक्रीडापरपीडापभाषणौ:।

कालक्षेपो न कर्तष्यो विद्यार्थी वाचनं श्रयेत्।।

(२) एकीभूय यथा सर्वें वर्णा गच्छन्ति शुक्लताम्।

तथा सम्भूय शंसन्ति धर्मा मानवतागुणम्।।*

उत्तर (अ) (क) कनकपरीक्षा निघर्षणच्छेदनतापताडनै: भवति।

(ख)

(ग)

(घ) २ प्रथमा – विभक्त्यन्त पदे-
(i) नघ्य:
(ii) धर्मा:

(च) (१) यथैव यथा + एव।

(२) याचतेऽयम् याचते + अयम्।

(आ) (१) वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराज सहोदर।

यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च।।

(२) घटं भिन्द्यात् पटं छिन्दात् कुर्याद्रासभरोहणम्।

येन केन प्रकारेण प्रसिद्धः पुरुषो भवेत्।।

(३) उत्तमो नातिवक्ता स्यादधमो बहु भाषते। सुवर्णे न ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते।।

(इ) (१) A student should not waste his time in aimless wandering, bad games, troubling others or gossiping. Instead he should resort to reading.

विद्याथ्यांनी दिशाहीन भटकण्यात, अपायकारक क्रीडा खेळण्यात, इतरांना क्लेश (त्रास) देण्यात, व (इतरांना) बोल लावण्यात (दोष देण्यात) वेळ वाया घालवू नये. विद्यार्थ्याने वाचनाचा आश्रय ध्यावा।

(२) Answer is not given due to the reduced syllabus.

चतुर्थ: विभाग:-भाषाभ्यास: (१० गुणा:)

प्रश्न ४. (अ) पृथक्करणम्।

(१) मज्ञूषात: नामानि सर्वनामानि च पृथ्क्कुरुत। (५ तः ४)

(मज्जूषा – राजा, अहम, सर्वें, कर्षक:, भिक्षाम)

(२) मज्जूषात: क्रियापदानि धातुसाधित-विशेषणानि च पृथक्कुरुत। (५ त: ४)

(मज्जूषा – मन्यते, सेवमान:, गमनीय:, कथयति, पतिता)

(आ) निर्दिष्टा: कृती: कुरुत। (४ त: २)

(१) सड्ख्या/क्रम/आवृत्तिवाचकस्य योग्यं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत। (3 त: 2)

(क) ……………………… महिला: जलम् आहतुं गच्छन्ति। (तिस्न:/त्रीणि)

(ख) पौषमास: संवत्सरस्य ………………… मास: । (दश:/दशम:)

(ग) तेन …………………… प्रयोग: कृतः । (त्रीणि/त्रिवारं)

(२) समासविग्रहाणां समासनामभि: सह मेलनं कुरुत। (६ तः ४)

(३) मज्जूषातः समानार्थकशब्दान्-विरुद्धार्थकशब्दान् चित्वा लिखत। (४ त: २)

१. कनकम् ………………………………

२. स्तुति: x ……………………………………

३. धनम् = …………………………………….. ।

૪. बद्ध: x ……………………………………

(मज्जूषा – निन्दा, वित्तम्, सुवर्णम्, मुक्तः)

(४) योग्यं पर्यायं चिनुत। (३ त: २)

१. पृथुभूपेन धनुः सज्जीकृतम्। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)

२. त्वं नक्रात् ……………………………… (त्रायस्व/त्रायताम्)

३. प्रजा: अतीव ……………………….. आसन्। (कृश:/कृशा😊

(इ) विशिष्ट-विभक्ते: उपयोगं कृत्वा वाक्यनिर्माणं कुरुत। ( त: २)
१. गम्-गच्छ् (९ प.प.)
२. नम:
३. अलम्
૪. दा-यच्छ् (९ प.प.)

उतर (अ) (१)

(२)

(आ) (१) (क) तिस्र: महिला: जलम् आहतुं गच्छन्ति।

(ख) पौषमास: संवत्सरस्य दशम: मासः।

(ग) तेन त्रिवारं प्रयोग: कृत:।

(२)

(३) १. कनकम् = सुवर्णम्

३. धनम् वित्तम्

(४) १. पृथभुपेन धनुः सग्जीकृत्। (कर्मवाच्यम्)

३. प्रजा: अतीव कुशा: आसन्।

(इ) (१) गम्- गच्छ = अहं शालां गच्छामि।

(२) नम: = श्रीगणेशाय नम:।

(३) अलम् = अलं खादनेन।

(४) दा-यच्छ = शिष्य: गुरवे दक्षिणां यच्छति ।

२. स्तुति: निन्दा

४. बद्ध: मुक्त:

२. त्वं नक्रात् त्रायस्व